Fenomenologia genetyczna, psychoanaliza a podstawy doświadczenia społecznego

Jagna Brudzińska AUTOREFERAT

Fenomenologia genetyczna, psychoanaliza a podstawy doświadczenia społecznego

Na wyżej wskazane osiągnięcie (wymagane w art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.) składają się następujące prace:

! „Mitvollzug und Fremdverstehen. Zur Phänomenologie und Psychoanalyse der teilnehmenden Erfahrung”, w Phänomenologische Forschungen 2013, Thema: Soziale Erfahrung, PhäFo 2014, 45 – 76. (ERIH) ! „Von Husserl zu Merleau-Ponty. Gedanken über die Erfahrungsphänomenologie“, w: Corporeity and Affectivity. Dedicated to M. Merleau-Ponty. Ed. K. Novotný, P. Rodrigo, J. Slatman, S. Stoller, Leiden 2013, 19 – 35. ! „Affekt und Phantasie im Aufbau personaler Realitäten“, w: Affectivity and its Vicissitudes in Contemporary Humanities and Social Sciences, Archive of the History of Philosophy and Social Thought, Vol. 57/2012 Supplement, Warszawa, 195 – 215. (ERIH) ! „Depth phenomenology of the emotive dynamic and the psychoanalytic experience.“ w: Founding Psychoanalysis Phenomenologically. Phenomenological Theories of Subjectivity and the Psychoanalytic Experience, ed. D. Lohmar / J. Brudzińska, Dordrecht 2011, 23–52 (Phaenomenologica 199). (Web of Science http://wokinfo.com/cgi-bin/bkci/search.cgi) ! Wprowadzenie do: Founding Psychoanalysis Phenomenologically. Phenomenological Theories of Subjectivity and the Psychoanalytic Experience, ed. D. Lohmar / J. Brudzińska, Dordrecht 2011, IX – XIX (80%). (Web of Science http://wokinfo.com/cgi-bin/bkci/search.cgi) ! „O fenomenologii doświadczającej i polach doświadczenia“, w „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria”, Warschau 2009 Nr. 4 (72), 319-336. (ERIH) ! „Aisthesis“, w: Handbook of Phenomenological Aesthetics. Ed. H.R. Sepp / L. Embree, Dordrecht. 2010, 9-15.
“Fenomenologia imaginacji a psychoanalityczne wymiary nieświadomości“, w: „Fenomenologia”, 2008 (6), Warszawa, 93 – 113. ! „Die phänomenologische Erfahrung und die Frage nach dem Unbewussten. Überlegungen im Anschluss an Husserl und Freud“, w: Interdisziplinäre Perspektiven der Phänomenologie. Neue Felder der Kooperation: Cognitive Science, Neurowissenschaften, Psychologie, Soziologie, Politikwissenschaft und Religionswissenschaft. Ed. D.Lohmar / D.Fonfara, Dordrecht 2006, 54-71 (Phaenomenologica 177). W druku: ! „Becoming a Person in the life-world”, w: Paradigmi. Rivista di Critica Filosofica. Roma. (3) 2014.. (ERIH) ! „Erfahrungsgeschichte als gelebte Perspektive und die Frage nach einer gemeinsamen Welt im Ausgang von der Phänomenologie Edmund Husserls“, w: Körper – Leib. Erprobungen der philosophischen Anthropologie (Philosophische Anthropologie – Texte und Positionen). Eds. J. Fischer / H.R. Sepp, Nordhausen 2014 (przyjęte do druku).
Na zbiór ten składają się artykuły dokumentujące moje badania naukowe na przestrzeni lat 2005 – 2014. Motywem wiodącym tych badań jest pytanie o strukturę, epistemologiczne i epistemiczne wymiary podmiotowego doświadczenia. Problem ten podejmuję odwołując się do fenomenologicznej teorii poznania, zasadniczo określonej przez perspektywę przeżyciową, definiowaną dziś jako perspektywa pierwszoosobowa. Uciekam się przy tym do fenomenologicznej metody genetycznej analizy intencjonalnej, tak jak rozwija ją przede wszystkim husserlowska fenomenologia. Filozofię Husserla interpretuję jako nowoczesną i efektywną teorię ludzkiego doświadczenia, daleką od transcendentalno-idealistycznych spekulacji, nie ograniczającą świata do świadomościowych przedstawień sprawczej jaźni, nie wyczerpującą się też w filozoficznym esencjalizmie nauki o istocie. Przede wszystkim wraz z rozwojem metody genetycznej analizy intencjonalnej fenomenologia objawia swoje zakorzenienie w konkretnym świecie przeżywanym, a nawet prezentuje się jako swoista antropologia tegoż przeżywanego świata. Transcendentalne Ja dojrzałej fenomenologii genetycznej to już nie formalna zasada jedności apercepcji (Kant), lecz konkretna i dynamiczna, w istocie swej intersubjektywnie określona struktura rozwojowa. W moich badaniach nad Husserlem zawsze staram się wydobyć na jaw te aspekty, tym samym pokazać poniekąd nowego Husserla – Husserla, którego potrzebujemy szczególnie dziś, otwierając filozofię na badania interdyscyplinarne. W moim przekonaniu metoda genetycznej analizy intencjonalnej w wyjątkowy sposób kwalifikuje fenomenologię do badań interdyscyplinarnych. Otwiera ona fenomenologię na współpracę z szeroko rozumianymi naukami o człowieku. Chodzi przy tym przede wszystkim o psychologię, ale także socjologię, historię, kulturoznawstwo, medycynę, psychiatrię czy psychoterapię. W moich badaniach realizuję to interdyscyplinarne podejście podejmując systematyczną dyskusję przede wszystkim z rezultatami psychoanalizy, teorii więzi oraz psychologii rozwojowej. Moim celem jest identyfikacja struktur przeżyciowych odpowiedzialnych za konstytucję wspólnego świata, a wykraczających poza wąski obszar świadomych przedstawień. W sensie ogólnym chodzi tu także o obszar nieświadomości jako pełnoprawny wymiar podmiotowej empirii i jego fenomenologiczne uzasadnienie. W tym kontekście prowadzę badania nad sensualnymi, cielesnymi i afektywnymi podstawami tego doświadczenia (Brudzińska 2010, 2012, 2013) oraz pogłębiam studia nad znaczeniem, funkcją i strukturą imaginacji jako sensotwórczej świadomości o charakterze emotywnym (Brudzińska 2008, 2009). Analizuję dynamiki imaginacyjne wykazując nie tylko ich podmiotowe, ale też źródłowo intersubiektywne charaktery. Tu – odwołując się przede wszystkim do psychoanalitycznie zorientowanej psychologii rozwojowej oraz współczesnych rezultatów kognitywistyki i neuronauk – udaje mi się opisać przedpredykatywną strukturę specyficznej formy ludzkiego doświadczenia, które określam mianem doświadczenia sympatetycznego. Chodzi tu o doświadczenie potwierdzające fenomenologiczną tezę o pierwotnej intersubjektywności ludzkiej jaźni. Moim celem jest przy tym uzasadnienie już nie tylko pierwszoosobowej, lecz także drugoosobowej perspektywy poznawczej. Ta ostatnia ma ogromne znaczenie, jeśli chodzi o bezpośredni dostęp do doświadczenia drugiego człowieka zarówno w życiu codziennym, jak i w naukach humanistycznych, społecznych, medycznych, empiryczno-psychologicznych, czy psychoterapeutycznych. W obydwu przypadkach mamy do czynienia ze zorientowaną na przeżycie analizą immanentnych struktur doświadczenia ludzkiego, z odwołaniem się do bezpośrednio przeżywanych treści świadomościowych jako jedynych pełnoprawnych fundamentów poznawczych. Perspektywa pierwszoosobowa sprowadza je do szeroko pojętego systemu własnej jaźni, której treści są nam dane bezpośrednio i naocznie (Husserl, Dilthey, dziś także Zahavi, Fuchs i wieku innych). Perspektywa drugoosobowa postuluje zaś, iż dostęp taki mamy także w relacji do drugiego człowieka, iż także w stosunku do jego przeżyć mamy do czynienia ze swoistą naocznością poznawczą. Precyzyjne określenie struktur tej naoczności stanowi jednak moim zdaniem w dalszym ciągu poważne wyzwanie dla współczesnych teorii podmiotowego i przede wszystkim społecznego doświadczenia. Po długim okresie dominacji tzw. perspektywy trzecioosobowej w badaniach nad człowiekiem – perspektywy odwołującej się do obserwacji z zewnątrz i experymentu jako gwarantów obiektywności poznawczej – zarowno kognitywistyka jak i nowe neuronauki dyskutują obecnie od nowa możliwości perspektywy pierwszoosobowej, a ostatnio nawet właśnie drugoosobowej. W dyskusjach tych coraz bardziej znaczący głos zabiera też fenomenologia. Moim zdaniem analiza fenomenologiczna w połączeniu z psychoanalizą i teorią więzi pozwala na elementarne zróżnicowanie postaci doświadczenia drugiego człowieka pod kątem jego bezpośredniej naoczności. Podstawowa różnica dotyczy przy tym pierwotnej formy tego doświadczenia, którą określam mianem sympatetycznej współ-realizacji (Mitvollzug, con-performance), oraz formy interpretującego wczucia (Einfühlung) traktowanego jako wtórne rozumienie (Nachverstehen). Obydwie postacie wydają się być konstytutywne dla perspektywy drugoosobowej. W moich pracach wykazuję, iż dotychczasowe badania skierowane na perspektywę przeżyciową zaniedbują zwykle jedną z tych postaci, koncentrując się albo na interpretującym wczuciu, nie pozwalającym w dostatecznie uzasadniony sposób na przekroczenie perspektywy trzecioosobowej (Lipps, Scheler, E. Stein, wczesny Husserl), albo na bezpośrednio naśladowczych charakterach doświadczenia intersubiektywnego, redukując perspektywę drugoosobową do perspektywy pierwszoosobowej (współczesna kognitywistyka, neuronauki, naturalizing fenomenology). Ponadto brak jest analiz dotyczących relacji pomiędzy obywoma formami tego doświadczenia. W moich badaniach wykazuję, iż mamy tu do czynienia ze swoistą bipolarnością charakteryzującą doświadczenie innego. Koncentruję się przy tym na intencjonalno-genetycznej analizie tej bipolarnej struktury. Jej epistemologiczne uzasadnienie ma z jednej strony systematyczne znaczenie dla filozoficznej teorii podmiotowego doświadczenia oraz określenia źródeł tego, co za Husserlem i jego interpretarorami określamy mianem świata życia (life-world). Z drugiej zaś ma to istotne naukowo-teoretyczne i społeczne implikacje. Chodzi tu wszakże o bezpośredni dostęp do świata drugiego człowieka oraz o podstawy i struktury międzyludzkiej komunikacji i więzi społecznych.

1. Rozwój naukowy – perspektywa biograficzna i motywy systematyczne Studia magisterskie odbyłam w Warszawie, Monasterze i Kolonii. Rozpoczęłam je w roku 1985 na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie (obecnie Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego). Już tu obudziły się moje zainteresowania fenomenologiczne, zainteresowania filozofią świadomości oraz teorią doświadczenia odwołującą się do ludzkiego przeżywania, tak jak rozwija ją przede wszystkim myśl Edmunda Husserla. Ukierunkowanie na fenomenologię było też głównym powodem mojego wyjazdu do Niemiec i kontynuowania studiów w środowisku o żywej tradycji fenomenologicznej na uniwersytecie w Kolonii. W październiku 1989 podjęłam studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Kolońskiego na kierunkach filozofia, socjologia i germanistyka. Od roku 1991 kontynuowałam je na kierunkach filozofia, psychologia i socjologia na Westfälische Wilhelms-Universität w Münster (1991-92) i później ponownie w Kolonii (1993-94), gdzie zakończyłam je uzyskując w roku 1994 dyplom Magister Artium (M.A.) na podstawie pracy magisterskiej Untersuchungen zur Grundlegung des Psychologiebegriffs bei Edith Stein einschließlich einer Auseinandersetzung mit den psychologisch theoretischen Konzeptionen Wilhelm Diltheys oraz egzaminu magisterskiego w zakresie filozofii, psychologii i socjologii. Pracę magisterską przygotowywałam w Archiwum Edyty Stein w Kolonii, co było możliwe dzięki przyjęciu mnie w latach 1992-93 do programu stypendialnego KAAD (Katholischer Akademischer Austauschdienst). Napisałam ją pod kierunkiem prof. dr Wolfganga Baßlera (filozofa, psychologa i psychoanalityka) oraz prof. dr Paula Janssena (filozofa, współwydawcy dzieł Edmunda Husserla). Powstała na podstawie tej pracy rozprawa pt. Psychologia fenomenologiczna Edyty Stein w świetle dziejów nowożytnej myśli psychologicznej ukazała się w: Studia Philosophiae Christianae: Warszawa 34:1, 1998, 69 – 86. Staram się tu pokazać z jednej strony specyficzną, fenomenologicznie ugruntowaną koncepcję psychologii osoby, którą rozwija Edyta Stein w dyskusjii z Edmundem Husserlem, Maxem Schelerem ale też Wilhelmem Diltheyem. Z drugiej strony rozważam, na ile koncepcja ta sytuuje się w nurcie tak zwanej psychologii podmiotowej – zajmując w niej ważne miejsce –, stanowiąc istotną przeciwwagę dla wciąż jeszcze dominującej, pozywistycznie zorientowanej psychologii obiektywnej, zdominowanej tendencjami naturalistycznymi i redukcjonistycznymi. Ważne dla mnie było przy tym wydobycie szczególnych cech psychologii Edyty Stein, dokumentujących, na ile możliwa jest nauka psychologiczna rozwijana, aby odwołać się do pojęcia perspektywy pierwszoosobowej, w oparciu o doświadczenie stricte podmiotowe, ale nie zaprzeczające cielesnym uwarunkowaniom psychiki, wręcz przeciwnie, wydobywające na jaw właśnie specyficzne dynamiki rządzące relacją pomiędzy psyché a soma (przyczynowość psychiczna). Interpretacja fenomenologicznego dorobku Edyty Stein, wymagała ode mnie systematycznego studium metody fenomenologicznej, tak jak rozwija ją przede wszystkim fenomenologia Edmunda Husserla. Od tego czasu było dla mnie oczywiste, jak bardzo metoda ta określona jest psychologicznie, zawsze wychodząc od opisu podmiotowego doświadczenia. Jednocześnie jednak, co wielokrotnie podkreślam w moich publikacjach, nie wyczerpuje się ona w psychologii i tym bardziej się do niej nie sprowadza. Ten wątek – wątek relacji pomiędzy filozofią podmiotu a pychologią – okazał się dla mnie kluczowy, jeśli chodzi o moją dalszą drogę badawczą. W najogólniejszym sensie było to pytanie o sferę podmiotową jako prawomocny obszar doświadczenia. Za Husserlem, ale też jego uczniami – Edytą Stein, Alexandrem Pfänderem, Moritzem Geigerem i innymi – było dla mnie oczywiste, iż dobrze pojęta (czyli intencjonalna bądź też właśnie podmiotowa) psychologia to dyscyplina odwołująca się do sfery naocznych intuicji stanowiących podstawę dla opisu i analizy fenomenologicznej. Ale jaka psychologia dostarcza takich wglądów? Nie jest to przecież, uprawiana zarówno za czasów Husserla jak i dziś empiryczna psychologia eksperymentalna, czerpiąca pewność poznawczą nie z wewnętrznego wglądu w przeżycie, a z zewnętrznej, eksperymentalnie i sztucznie kontrolowanej obserwacji zachowań i fizjologicznobiologicznych procesów. Pomijając fakt nastawienia na obserwację z zewnątrz, ta ostatnia nawiązuje do metodologii nauk ścisłych i przejmuje ich podstawowe założenia, aby wspomnieć tylko o uniwersalnej zasadzie przyczynowości i związanej z tym naturalizacji przedmiotu psychicznego. Pozostaje przy tym uwikłana w aporie dotyczące relacji psyché-soma, aporie, które nota bene do dziś zasadniczo obciążają tę naukę. Obok opisowej psychologii Franza Brentana, do której bezpośrednio nawiązuje Husserl rozwijając dalej Brentanowską tezę o intencjonalności doświadczenia psychicznego, oraz opisowo-analitycznej, hermeneutycznej psychologii Wilhelma Diltheya, która również miała znaczący, do dziś zbyt mało poznany, wpływ na husserlowskie pojęcie psychologii, jest to moim zdaniem przede wszystkim psychoanaliza, jako – aby powtórnie odwołać się do współczesnej teminologii – par excellence psychologia z perspektywy pierwszoosobowej. Jako taka wymaga ona jednak epistemologicznego usasadnienia. Do dziś pokutuje mianowicie przekonanie, iż naukowo-teoretyczny status tej dyscypliny jest co najmniej wątpliwy (Popper, Grünbaum, Jaspers, Habermas, Ricoeur i. in) Problem ten podejmuję w mojej rozprawie doktorskiej, poprzedzonej studiami z zakresu fenomenologii, psychologii i psychoanalizy, identyfikującymi nadrzędne problemy i długoterminowy plan badawczy dotyczący relacji pomiędzy fenomenologią a psychoanalizą – plan, który realizuję do dziś. Motywem wiodącym pozostaje przy tym pytanie o sferę podmiotową jako prawomocny obszar zarówno indywidualnego jak i – w dalszej kolejności – społecznego doświadczenia. Plan ten realizuję w kolejnych etapach, z których każdy zaowocował publikacjami w czasopismach filozoficznych i zbiorach tematycznych, zawsze poprzedzonych wystąpieniami na międzynarodowych konferencjach i dyskusji moich tez na forum międzynarowowym. Po ukończeniu studiów magisterskich rozpoczęłam studia doktoranckie na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Kolońskiego. W roku 1993 zostałam przyjęta na staż w Instytucie Psychologii (Wydział Nauk o Wychowaniu) na Uniwersytecie Kolońskim, kierowanego przez prof. prof. dr Hermanna Drüe. Za sprawą profesora Drüe, fenomenologicznie zorientowanego psychologa i filozofa, wybitnego znawcy psychologii teoretycznej i filozoficznej, autora m.in. pierwszej monografii poświęconej pojęciu psychologii u Edmunda Husserla, ale też monografii dotyczącej psychologii Hegla, instytut ten był jednym z nielicznych miejsc, gdzie pod pojęciem psychologii rozumiano szeroką tradycję myśli humanistycznej, począwszy od presokratyków, poprzez interpretacje niemieckiego idealizmu, aż do współczesnych interpretacji hermeneutycznych i fenomenologicznych. W latach 1994 – 1999, pod kierunkiem prof. Drüe, rozwijałam i umacniałam swój warsztat badawczy i wdrażałam się w działalność akademicką zarówno pod względem dydaktycznym jak i organizacyjnym. Ważne przy tym były dla mnie kontakty z ośrodkami naukowymi w Polsce. Jako asystentka prof. H. Drüe (1994 – 1998) współorganizowałam międzynarodową wymianę pomiędzy Wydziałem Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Kolońskiego a Instytutem Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz Instytutem Nauk Społecznych Uniwerstytetu Warszawskiego (wymiany te zostały usankcjonowane prawnie poprzez zawarcie przygotowywanych przy mojej konceptualnej i translacyjnej współpracy międzynarodowych umów). W ramach wymiany odbywały się zarówno w Niemczech jak i w Polsce koordynowane przeze mnie seminaria i sympozja (p. wykaz aktywności akademickich), w których uczestniczyli doświadczeni naukowcy, ale też zawsze doktoranci i studenci. Owocem tej wymiany są między innymi 3 tematyczne tomy, które ukazały się w wydawnictwie IFIS PAN (1. Sumienie, wina, melancholia. Materiały polsko-niemieckiego seminarium, Warszawa, październik 1997. Ed. P. Dybel, Warszawa 1999; 2. niemiecka wersja tego wydania: Schuld, Gewissen, Melancholie. Akten des deutsch-polnischen Symposiums, Warschau, Oktober 1997, ed. P. Dybel, J. Brudzińska, Warszawa 2000; Duch i Dusza. Materiały polsko-niemieckiego seminarium Kolonia Brühl czerwiec 1999. Red. nauk. Paweł Dybel, Warszawa 2001.) Oprócz prac redakcyjnych oraz translacyjnych związanych z przygotowaniem tych publikacji prezentowałam w nich w formie artykułów rezultaty własnych prac badawczych.

2. Epistemologiczne podstawy relacji pomiędzy fenomenologią a psychoanalizą – etapy badawcze Programowy charakter ma dla mnie opublikowany w zbiorze Sumienie, wina, melancholia (1999) / Schuld, Gewissen, Melancholie (2000) artykuł „Podmiot cierpienia czy podmiot poprzez cierpienie. Uwagi na temat genezy Ja w fenomenologii Edmunda Husserla i psychoanalizie Zygmunta Freuda” / „Das Subjekt des Leidens oder das Subjekt durch Erleiden. Bemerkungen zu Ichgenese bei Husserl und Freud”. Wychodząc od starogreckiego pojęcia π α σ χ ω (páscho) łączącego moment cierpienia i doświadczenia, analizuję tu relację pomiędzy pasywną a aktywną stroną podmiotowego doświadczenia w fenomenologii Edmunda Husserla i psychoanalizie Zygmunta Freuda. Wykazuję przy tym, iż zarówno dla fenomenologii, jak i dla psychoanalizy relacja ta jest zasadnicza, jeśli chodzi o zrozumienie struktury rozwojowej podmiotu oraz jego struktur poznawczych. Zarówno fenomenologia jak i psychoanaliza wydobywają na jaw – już to w sensie epistemologicznym, już to epistemicznym – znaczenie afektywności (w rozumieniu emocji, popędu, cielesności) jako konstytutywnej sfery podmiotowej. Obydwa kierunki zdają się w nowatorski (aczkolwiek obecny już w filozofii presokratejskiej, choć zapoznany przede wszystkim w dziejach filozofii nowożytnej) sposób interpretować relację pomiędzy patosem a logosem doświadczenia, wykazując, iż nie mamy tu do czynienia z negatywną opozycją struktur podmiotowych, lecz raczej konstytutywnym napięciem pomiędy pasywnością a aktywnością jako komplementarnymi momentami podmiotowej empirii. Co więcej, że afektywność podmiotowa nie stanowi przypadkowego i poniekąd zaciemniającego racjonalne poznanie momentu doświadczenia (Kartezjusz, Kant i.in.), lecz wręcz przeciwnie – jego istotnościowy aspekt: iż jest ona fundamentem i gwarantem ciągłości podmiotowego rozwoju, już to pod kątem genezy transcendentalnego Ja jako konstytutywnej struktury świadomościowego doświadczenia (fenomenologia), już to pod kątem rozwoju empirycznej osoby i jej tożsamości (psychoanaliza). Husserla zajmuje przy tym rola afektywności jako istotnościowego momentu struktury intencjonalnej. W moim artykule analizuję, na ile charakteryzuje ona w pozytywny sposób – jako swoista aktywność w pasywności – podmiotową rezeptywność warunkującą wszelką spontaniczność, a nawet znajduje swój wyraz w tak zwanych habitualnych określeniach transcendentalnego Ja (Husserl). Freud natomiast analizuje afektywną pasywność przede wszystkim pod kątem realnego ludzkiego cierpienia. Wykazuję, jednak, iż jego pojęcie cierpienia nie sprowadza się do negatywnego bądź neurotycznego (często nieświadomego) afektu, który podlegać powinien terapii. Należy go raczej traktować jako fundamentalny moment doświadczenia pozostającego w bezpośrednim związku z genezą realnego podmiotu. W tym kontekście bronię tezy, iż psychoanalityczne pojęcie afektywnego doświadczenia nie wyczerpuje się w określeniach klinicznych, lecz zakreśla obszar badawczy dotyczący fundamentalnych struktur podmiotowości i jej genezy. Jako takie ma niezwykłą wartość epistemologiczną jako obszar empirycznych intuicji stanowiących podstawę analizy fenomenologicznej. To elementarne, systematyczne i w moim przekonaniu zasadnicze pokrewieństwo pomiędzy fenomenologią a psychoanalizą, pokrewieństwo wyrażające się w interpretacji struktur podmiotowych i poznawczych jako źródłowo afektywnych stało się dla mnie swoistą osią dalszych badań nad relacją pomiędzy fenomenologią a psychoanalizą jako teoriami podmiotowego doświadczenia. Jednym z zasadniczych wyzwań okazała się przy tym fenomenologiczna interpretacja empirycznych pojęć psychoanalizy – aby na pierwszym miejscu wspomnieć o psychoanalitycznej koncepcji popędu obciążonej nie tylko empirycznymi, lecz także naturalistycznymi, zaprzeczającymi ludzkiej wolności, interpretacjami, wielokroć dyskwalifikującymi psychoanalizę jako poważnego partnera dyskusji filozoficznej. Problemem tym zajmuję się po raz pierwszy w roku 1999. W artykule „Popęd a aktywność poznawcza. Szkic z ujęć Kanta, Fichtego i Husserla“ (w: „Duch i dusza”, op,cit., 49 – 56.). Podejmuję tu dyskusję z klasycznymi trascendentalno-filozoficznymi interpretacjami popędu (Kant, Fichte). Na tym tle dyskutuję rezultaty analiz Husserla. Udaje mi się przy tym wykazać, iż husserlowska fenomenologia – jako nowoczesna filozofia transcendentalna – odkrywa popęd jako zasadę faktyczności w procesie transcendentalnej konstytucji implicite torując tym samym drogę dla epistemologicznego uzasadnienia osiągnięć psychoanalizy Freuda. Husserl, mimo iż zajmuje się popędem raczej na marginesie swoich głównych rozważań, jest świadom, iż ma przy tym do czynienia z jedną z podstawowych aporii dotyczących interpretacji podmiotowości jako takiej. W ramach swoich studiów nad transcendentalną genezą Ja udaje mu się uchwycić jej dążeniowy charakter i opisać jej swoiście bipolarną strukturę, w ramach której popęd z jednej strony zachowuje swoje cielesne źródła, z drugiej zaś prezentuje się jako integralny dążeniowo-afektywny moment transcendentalnej struktury intencjonalnej. W mojej analizie podkreślam, iż wychwycenie tej dwubiegunowej relacji to niezwykle ważne osiągnięcie husserlowskiej fenomenologii jako nowoczesnej filozofii transcendentalnej. Wykazuję, iż w odróżnieniu od Kanta, który deprecjonuje popęd jako fakt przyrody pozbawiony transcendentalnych kompetencji, ale daleki od metafizycznej hipostazy popędu, tak jak realizuje ją filozofia Fichtego, wynosząc go ponad prawa natury, Husserl – uznając zarówno cielesne zakorzenienie popędu, jak też jego transcendendentalno-woluntatywny charakter, uprawomocnia go jako integralny moment bipolarnej sensotwórczej struktury intencjonalnej. W artykule p.t. „Husserlowska fenomenologia pasywnej syntezy a nieświadoma dynamika popędowa według Freuda.“ (2003) pogłębiam te tezy skupiając się tym razem na relacji pomiędzy fenomenologią intencjonalnej pasywności a psychoanalizą popędu. Obok tych z jednej strony specyficznych, z drugiej zasadniczych dla epistemologicznego uzasadnienia psychoanalizy studiów zajmowałam się w tym okresie także metodą fenomenologiczną jako taką. Rezultaty tych badań opublikowane zostały m.in. jako rozdział książki Zofii Rosińskiej poświęconej filozofii Leopolda Blausteina, polskiego filozofa, ucznia K. Twardowskiego, ale też studenta E. Husserla („Metoda fenomenologiczna.“ 2000). Z drugiej strony interesowały mnie hermeneutyczne aspekty fenomenologii – zawsze pod kątem ich metodologicznych implikacji w bezpośrednim lub pośrednim odniesieniu do tez psychoanalitycznych. Analizy poświęcone tej tematyce publikowałam m.in. w Świecie Psychoanalizy i Przeglądzie Filozoficznym („Biegunowość w psychologii rozumiejącej Jaspersa i psychoanalizie Freuda”, 1999; „Rozumienie i podmiotowość. Przyczynek do transcendentalnej hermeneutyki Edmunda Husserla“, 1998) W tych latach rozpoczęłam również działalność dydaktyczną na Wydziale Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Kolońskiego prowadząc seminaria poświęcone fenomenologii, psychologii teoretycznej i psychoanalizie. Jednocześnie podjęłam współpracę z Kolońskim Instytutem Psychologii Morfologicznej (IFM Kolonia/Freiburg, później ifm in-deph research and strategies) adaptującym metodologię psychoanalityczną i fenomenologiczną do badań rynku, mediów i kultury.

3. Morfologia doświadczenia społecznego i empiria jakościowa z perspektywy pierwszoosobowej Morfologia to w najogólniejszym sensie psychologia dnia codziennego odwołująca się do psychanalizy, fenomenologii, filozofii życia i hermeneutyki. Jako teoria opracowana została na Uniwersytecie Kolońskim przez profesora Wilhelma Salbera, którego studentką byłam w latach 1992-1994. Metoda morfologiczna oferuje unikalne instumenty do badań jakościowych prowadzonych z perspektywy pierwszoosobowej. Współpraca z ifm oznaczała dla mnie otwarcie się na metodologię i praktyczne aplikacje fenomenologicznie zorientowanej empirii jakościowej. Stanowiło to z jednej strony duże wyzwanie, z drugiej zaś niezwykłe wzbogacenie mojego warsztatu badawczego, poprzez możliwość połączenia teorii i praktyki badawczej. Przede wszystkim dało mi to wgląd w możliwości aplikacji analizy zorientowanej fenomenologicznie do badań społecznych i innych zadań praktycznych. Ponadto działalność ta określona była przez dalsze intensywne studia nad psychoanalizą i wypracowywanie instrumentów badawczych odwołujących się zarówno w sensie teoretycznym jak i praktycznym do metody psychoanalitycznej. W latach 2000 – 2003 byłam z ramienia ifm koordynatorem wielu międzynarodowych morfologicznych projektów badawczych. Od maja 2001 jako senior project managar byłam współodpowiedzialna także za organizację i prowadzenie warsztatów szkoleniowych dla firm, opiekę nad projektami inicjatorskimi, działalność propagatorską i publikacyjną na rzecz instytutu, szkolenie pracowników w zakresie metody morfologicznej i pracę czysto badawczą dotyczącą dalszego rozwoju metody morfologicznej. Pozwoliło mi to wypracować solidny warsztat z zakresie metodologii badań jakościowych oraz orgnizacji i koordynacji kompleksowych projektów badawczych, z którego korzystam do dziś, także w odniesieniu do konkretnych fenomenologiczno-filozoficznych przedsięwzięć. Odwołuję się do tych kompetencji także w ramach projektów experckich i doradczych dotyczących strategii komunikacyjnych czy fundraising, realizowanych w ostatnich latach przede wszystkim dla podmiotów publicznych i struktur non-profit (The Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria, Genf: 2009-10; Akademie für Konflikttransformation przy Forum ziviler Friedensdienst e.V., Kolonia: 2013; DAAD Germany/Hong Kong Joint Research, Phenomenology of Illness and ist significance for Medical Humanities, 2014 (w trakcie aplikacji)). Działalność praktyczna jeszcze bardziej uświadomiła mi, jak ważne są badania podstawowe, zwłaszcza jeśli chodzi o humanistycznie i jakościowo zorientowaną empirię, jak ważne i konieczne jest dalsze i głębsze ugruntowywanie tej empirii na solidnym epistemologicznym fundamencie. Oznaczało to ponowny zwrot w kierunku Husserla i fenomenologii, w kierunku refleksji nad zarówno metodą jak i praktyką badawczą nauk humanistycznych i społecznych. Oprócz moich własnych studiów, aktywnego udziału w (międzynarodowych) kongresach badawczych i publikacji rezultatów moich badań, byłam w latach 1996 – 2000 słuchaczem Kolleg Phänomenologie und Hermeneutik Wuppertal/Bochum prowadzonego przez prof. Klausa Helda. Dzięki zaangażowaniu prof. Helda Wuppertal był w owych latach, obok Kolonii i Freiburga in Br., jednym z najważniejszych międzynarodowych centrów fenomonologicznych, skupiał rzeszę doktorantów i badaczy z całego świata, stanowił miejsce nie tylko żywej wymiany naukowej, ale też dalszego rozwoju fenomenologii i fenomenologicznej hermeneutyki. Miało to wpływ także na zacieśnianie się moich relacji z archiwum Husserla w Kolonii, gdzie za rekomendacją wczesnej dyrektor archiwum, prof. Elisabeth Ströker oraz prof. Paula Janssena uzyskałam możliwość prowadzenia własnych badań, miałam tu dostęp zarówno do opublikowanych dzieł Husserla, jak i przede wszystkim jego niepublikowanych rękopisów. Ośrodek koloński cechuje w odróżnieniu od bardziej hermeneutycznie określonego środowiska związanego z Wuppertalem, silniejsza koncentracja na stricte fenomenologicznej metodologii oraz otwartość na badania interdyscyplinarne, związane przede wszystkim z psychologią. To zdecydowało o tym, że ostatecznie właśnie tu zdecydowałam się na finalizację i obronę pracy doktorskiej.

4. Doktorat i badania podstawowe: Husserl i Freud Po przedstawieniu odpowiedniego exposé w roku 2003 zostałam oficjalnie przyjęta przez prof. Dietera Lohmara, dyrektora archiwum Husserla w Kolonii, wybitnego znawcy Husserla i wydawcy jego dzieł, jako doktorantka do archiwum. Pod jego kierunkiem napisałam rozprawę pod tytułem: Assoziation, Imaginäres, Trieb. Phänomenologische Untersuchungen zur Subjektivitätsgenesis bei Husserl und Freud (http://kups.ub.uni-koeln.de/volltexte/2010/2999/pdf/Diss_Koeln.pdf), która została wyróżniona przez komisję egzaminacyjną Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu w Kolonii oceną summa cum laude (pisemnie i ustnie). Ta interdyscyplinarnie zorientowana praca jest pierwszym niemieckojęzycznym systematycznym opracowaniem relacji pomiędzy fenomenologią Edmunda Husserla a psychoanalizą Zygmunta Freuda. Staram się w niej wydobyć swoistość wymiaru imaginacji jako specyficznej i pierwotnej sfery świadomościowego doświadczenia poprzedzającej system językowych reprezentacji. Podejmując badane już przedtem wątki koncentruję się przede wszystkim na instynktowo-afektywnych charakterach doświadczenia
imaginacyjnego (takich jak popęd czy instynkt) i na tej podstawie rozwijam z jednej strony fenomenologiczną interpretację pojęcia nieświadomości, z drugiej zaś wykazuję niezależność fantazjii jako nie-refleksyjnego systemu reprezentacji świadomościowych. Relacja pomiędzy fenomenologią a psychoanalizą nie jest prosta. Obydwa kierunki zdają się zrazu znajdować na antypodach. Z jednej strony mamy do czynienia z filozofią śwadomości, już na początku postulującą radykalną rozprawę z psychologizmem, odrzucającą tym samym możliwość ugruntowania osiągnięć teoriopoznawczych na założeniach psychologicznych, prezentującą się w dojrzałej formie jako krytyka doświadczenia broniąca sprawczej roli podmiotu transcendentalnego w konstytucji świata. Na przeciwległym biegunie stykamy się z radykalną psychologią – psychologią poddającą w wątpliwość autonomię ludzkiej jaźni, podkreślającą moc nieświadomych popędów i pragnień leżących u podstaw wszelkiego doświadczenia oraz kulturowe i biograficzne uwarunkowania wszelkich ludzkich sądów. W mojej pracy wykazuję, iż mimo tych oczywistych różnic fenomenologię i psychoanalizę znacznie więcej łączy niż dzieli. Co więcej, staram się pokazać, iż współpraca pomiędzy obydwoma kierunkami może się okazać bardzo produktywna, jeśli chodzi o nowoczesną, głęboką, nieredukcjonistyczną i wolną od pozytywistycznych ograniczeń – by nie powiedzieć: deformacji – interpretację ludzkiego doświadczenia. Po pierwsze obydwa kierunki – każdy na swój sposób – na nowo odkrywają sferę konkretnej podmiotowości jako obszar doświadczenia. Obydwa prezentują się więc jako teorie doświadczenia z perspektywy przeżyciowej, czy też pierwszoosobowej. Zwłaszcza dziś, kiedy zarówno filozofia zorientowana analitycznie i językowopragmatycznie, jak też odwołujące sie do ich epistemologii kognitywistyka oraz nowoczesne neuronauki rewidują swoje założenia dotyczące ekskluzywnej zasadności perspektywy trzecioosobowej w naukach i teorii poznania, rezultaty te okazują się być niezwykle istotne. Widać to, zwłaszcza jeśli odnieść je w odpowiedni sposób do aktualnych, przede wszystkim interdyscyplinarnie zorientowanych dyskusji filozoficznych i epistemologicznych, już to dotyczących samej struktury umysłu, już to odwołujących się do cielesnych podstaw ludzkiego doświadczenia – podstaw, które w tradycji pozytywistycznej zapoznają istotę specyficznej intencjonalności tego doświadczenia, traktując ciało jako materię podlegającą prawom fizykalnej przyczynowości.
Drugi motyw jest natury metodologicznej: fenomenologię i psychoanalizę łączy podejście genetyczne – obydwa kierunki rozwijają własną metodologię analizy genetycznej. Jeśli chodzi o psychoanalizę, od początku interesuje się ona strukturami motywacyjnymi i rozwojowymi człowieka, interpretując sens aktualnych doświadczeń z jednej strony w świetle doświadczeń minionych, z drugiej zaś w świetle pragnień i dążeń skierowanych ku przyszłości. Metoda psychoanalityczna odwołuje się przy tym do zasady kojarzenia, podkreślając jej motywacjonalne zależności. Jako taka od początku zorientowana jest genetycznie. Zarówno w mojej pracy doktorskiej, jak i w moich dalszych badaniach wykazuję, że także w Husserlowskiej fenomenologii podejście genetyczne obecne jest niemalże od początku. Teza ta rewiduje zarówno klasyczne interpretacje datujące rozwój fenomenologii genetycznej na rok 1917 (m.in. Bernet, Kern/Marbach, 1989) jak też nowsze interpretacje wiążące przełom genetyczny z koncepcją habitualnych określeń transcendentalnego Ja (Sakkakibara, 1997). Wykazuję, iż już w Badaniach Logicznych stykamy się z analizą struktury asocjacyjnej w konstytucji intencjonalnego doświadczenia – struktury, której w odróżnieniu od wykładni empirystycznej, nie można interpretować czysto formalnie. Husserl dowodzi, iż w przypadku asocjacji zawsze mamy do czynienia z motywowanymi zasobem przeżyciowym zależnościami odwołującymi się do historii konkretnego podmiotu oraz do jego struktur dążeniowych. Rezultaty te stanowią wprawdzie tylko poboczny efekt mojej pracy, jednocześnie jednak znaczący wkład w badania nad wątkiem genetycznym husserlowskiej fenomenologii. Wątek ten jest zasadniczy dla zrozumienia specyfiki fenomenologii husserlowskiej jako z jednej strony epistemologii i metodologii analizy transcendentalnej, z drugiej strony zaś nowoczesnej teorii doświadczenia i precyzyjnej metody badawczej o kompetencjach interdyscyplinarnych. W mojej rozprawie wypracowywuję epistemologiczne podstawy do konkretnych aplikacji tej metody oraz identyfikuję pola badawcze dla dalszych interdyscyplinarnie zorientowanych studiów z zakresu fenomenologii i psychoanalizy określonych przez perspektywę przeżyciową, które kontynuuję do dziś. Od czasu doktoratu jestem bardzo silnie związana z kolońskim ośrodkiem. Obok własnej pracy naukowej od roku 2003 jestem członkiem prowadzonej przez prof. Dietera Lohmara grupy badawczej Husserl Arbeitskreis zajmującej się fenomenologią Husserla już to pod kątem czysto teoretycznym, już to w kontekście projektów edytorskich realizowanych w Kolońskim Archiwum we współpracy z centralnym Archiwum Edmunda Husserla w Leuven.

6. Etap Post-doc – fenomenologia genetyczna, psychoanaliza a podstawy doświadczenia społecznego: perspektywa drugoosobowa Bezpośrednio po obronie doktoratu podjęłam działalność dydaktyczną na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Kolońskiego prowadząc seminaria z zakresu fenomenologii, filozofii nowożytnej, epistemologii, antropologii filozoficznej, filozofii życia czy etyki. W latach 2005-2006 zdobywałam doświadczenia dydaktyczne jako nauczycielka filozofii praktycznej w klasach 5 i 6 w kolońskiej, włosko-niemieckiej szkole (Instituto Italo-Svevo, Gesamtschule). W roku 2007 podjęłam pracę jako adiunkt w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Od roku 2008 jestem także zatrudniona w ramach kontraktu jako asystentka w Archiwum Husserla w Kolonii. Do moich obowiązków należy tu m. in. współpraca przy realizacji projektów edytorskich. W ramach tych ostatnich aktywności od roku 2009 intensywnie współdziałałam w przygotowaniu reedycji husserlowskich Idei II, które ukażą się w tym roku w serii Husserliana jako: Edmund Husserl: Rekonstruktion der Urfassung von Ideen II und Ideen III auf der Grundlage der Husserlschen Originalmanuskripte, ed. Dirk Fonfara. Od roku 2011 jestem także koordynatorem międzynarodowej grupy badawczej „Phänomenologie und Wissenschaften” (Fenomenologia a nauki) przy Archiwum Husserla, prowadzącej interdyscyplinarnie zorientowaną działalność badawczą i publikacyjną. Pierwsza publikacja w ramach aktywności naszej grupy to zainicjowana i współedytowana przeze mnie, opublikowana w oficynie Springer (Seria: Phaenomenologica) antologia poświęcona relacji pomędzy fenomenologią a psychoanalizą: Founding Psychoanalysis Phenomenologically. Phenomenological Theories of Subjectivity and the Psychoanalytic Experience (2011). Pozycja ta ma charakter programowy. Stanowi unikalny przegląd aktualnych fenomenologicznych badań dotyczących psychoanalizy. Pomyślana jest jednocześnie jako zaczyn i zachęta do dalszej wspólnej pracy na polu fenomenologia-psychoanaliza. We wstępie, którego jestem współautorką (80%), szkicuję systematyczną perspektywę dotyczącą relacji pomiędzy obydwoma dyscyplinami, identyfikuję kluczowe problemy interpretacyjne odnośnie psychoanalizy jako teorii podmiotowego doświadczenia i dyskutuję aktualne próby epistemologicznych i naukowo-teoretycznych uzasadnień psychoanalizy jako nauki. W odróżnieniu od interpretacji zorientowanych analitycznie i językowopragmatycznie, ale też wykładni hermeneutycznych, podkreślam tu możliwości analizy fenomenologicznej i uzasadnienia psychoanalizy jako teorii podmiotowego doświadczenia z immanentnej perspektywy przeżyciowej. Wskazuję przy tym na znaczenie, jakie mają i mogą mieć zarówno teoretyczne jak i praktyczne rezultaty psychoanalizy dla dalszych badań fenomenologicznych. Antologia ta, jako pierwszy systematyczny przegląd fenomenologicznie zorientowanych współczesnych badań nad psychoanalizą wyróżniona została w recenzji Stepfano Micali jako jedna z publikacji dokumentujących aktualność fenomenologii Husserlowskiej (S. Micali: „Zur Aktualität Husserls”, w: Philosophische Rundschau 59 (2) 2012, 135 – 159). Jako kierownik grupy „Phänomenologie und Wissenschaften” od początku zabiegałam o kontakty i wymianę ze środowiskiem polskim. W roku 2011, już jako pracownik IFiS PAN, zorganizowałam w Warszawie bilateralną konferencję na temat „Phänomenolologie des Menschen und die Grundlagen einer modernen Sozialtheorie” (Fenomenologia człowieka a podstawy nowoczesnej teorii społecznej), w której z jednej strony wzięli udział przedstawiciele IFIS PAN, z drugiej zaś członkowie mojej grupy badawczej związani z Kolońskim Archiwum. Rezultaty tej konferencji przygotowuję aktualnie wspólnie z moim współwydawcą, Dieterem Lohmarem, do druku jako kolejny efekt pracy grupy badawczej „Phänomenologie und Wissenschaften”. Moje własne badania, które początkowo określone były przede wszystkim profilem teoriopoznawczym, zwracają się w tym czasie w stronę antropologii i pytań o podstawy teorii doświadczenia społecznego; jednocześnie nawiązuję do zagadnień natury naukowo-teoretycznej podejmując interdysyplinarnie zorientowaną dyskusję z naukami o człowieku (obok psychoanalizy są to przede wszystkim empiryczna psychologia rozwojowa, psychoterapia jako nauka, jak też medycyna, psychiatria i neuronauki). Wątkiem wiodącym pozostaje tu pytanie o epistemologicznie ugruntowaną teorię doświadczenia z perspektywy pierwszoosobowej oraz możliwości perspektywy drugoosobowej jako osi empirycznej dla nauk o człowieku. Obok psychoanalizy podejmuję w tym kontekście rozprawę z debatami kognitywistycznymi i rezultatami tzw. neuronauk. Ponadto zajmuję się bliżej psychologią rozwojową i kliniczną. W tym celu rozszerzam też moje kompetencje w zakresie tych dyscyplin kończąc w roku 2013 studia psychologiczne na Wydziale Humanistycznym Uniwerstytetu Kolońskiego i zdobywając dyplom psychologa (Dipl.Psych). Studia te oznaczają dla mnie intensywną rozprawę z empiryczną i akademicką psychologią, co jeszcze bardziej uprzytamnia mi problemy jakimi obciążona jest ta nauka, mam tu na myśli zwłaszcza problem związany z interpretacją intersubiektywnego doświadczenia, tym samym z dostępem do drugiego człowieka jako podmiotu przeżywającego, a jednocześnie obiektu nauki. Nawiązując do rezultatów fenomenologii, psychoanalizy, ale też właśnie psychologii rozwojowej, kognitywistyki i neuronauk pracuję w tym okresie nad koncepcją perspektywy drugoosobowej. Moim celem jest ujęcie specyficznej struktury podmiotowego doświadczenia manifestującej jej pierwotną intersubiektywność – intersubjektywność, którą określam mianem doświadczenia sympatetycznego, wprowadzając tym samym nową kategorię do dyskusji dotyczącej problemu intersubiektywności. (Brudzińska 2011, 2012, 2013) Tę formę źródłowej intersubiektywności opisuje w latach 30-stych już sam Husserl definiując ją jako interubiektywność egologiczną. Mamy przy tym do czynienia z zasadniczym zwrotem fenomenologii transcendentalnej, który interpretuję m. in. w artykule „Erfahrungsgeschichte als gelebte Perspektive und die Frage nach einer gemeinsamen Welt im Ausgang von der Phänomenologie Edmund Husserls.“ (2014, w druku). W innych pracach, związanych z tą tematyką odwołuję się już nie tylko do rezultatów Husserla, ale także do fenomenologii M. Merleau-Ponty’ego, E. Strausa, L. Landgrebego, E. Levinasa czy H. Plessnera, jak też do najnowszych badań D. Zahavi’ego, T. Fuchsa, D. Lohmara i in. Co do psychoanalizy, też nie ograniczam się do rezultatów badań Freuda. Podejmuję dyskusję z empiryczną psychoanalityczną psychologią rozwojową (Margret Mahler), brytyjską tradycją psychoanalityczną (D.W. Winnicott, W. Bion i in.), współczesną psychoanalizą włoską (E. Gaddini, S. Bolognini) oraz psychoanalitycznie zorientowaną teorią więzi (P. Fonagy). Badania moje wplatają się przy tym w aktualną debatę wywołaną odkryciem w latach 90-tych tzw. neuronów lustrzanych (mirror neurons). Chodzi tu o specjalną grupę neuronów, zidentyfikowaną w latach 90-siątych ubiegłego wieku przez włoskich badaczy (Rizzolatti et al) u naczelnych. Wykazali oni, iż podczas obserwacji czynności innych neurony te wykazują taką samą aktywność, jak gdyby czynności te nie były obserwowane z zewnątrz, lecz wykonywane były przez sam podmiot obserwujący.
Zjawisko to opisane zostało jako przejaw spontanicznej i bezpośredniej imitacji. Neuronaukowe badania wykazały przy tym, że tej spontanicznej imitacji towarzyszą emocjonalne pobudzenia, co zinterpretowano jako zasadę empatii. Odkrycie neuronów lustrzanych świętowane jest od tego czasu jako istotny krok w badaniach nad społeczną strukturą ludzkiego mózgu oraz neurobiologicznego dostępu do obcej podmiotowości. Z fenomenologicznego punktu widzenia, wykazanie naśladowczej, emocjonalnie doświadczanej aktywności neuronów lustrzanych nie rozwiązuje jednak jeszcze problemu intersubiektywności, przede wszystkim nie daje odpowiedzi na pytanie o sensotwórczą zdolność intersubiektywnego doświadczenia. Podczas gdy neuronauki postulują neurony lustrzane jako podstawę intersubjektywnej struktury ludzkiego (i zwierzęcego) świata, to znaczy jako podstawę zdolności do kommunikacji, empatii i uwspólnotowienia, z fenomenologicznego punktu widzenia możemy co najwyżej przyjąć, że mamy tu do czynienia z biologicznymi strukturami realizującymi naśladowcze – i tylko w tym sensie intersubiektywne – odniesienia. Błędem wydaje się jednak utożsamianie neuronalno-emotywnych fenomenów imitacyjnych z podmiotowymi prozesami współ-odczuwania z innymi. System lustrzanych neuronów zdaje się wprawdzie pod kątem psychobiologicznym w adekwatny sposób odzwierciedlać emocje innych. Nie dostarcza on jednak wystarczających informacji na temat intencji innych (na fakt ten zwracają też uwagę m. in. D. Lohmar: 2006 i T. Fuchs: 2007). Ze stanowiska psychoanalitycznego krytykę tę formuuje w roku 2003 S. Mitchell. Podkreślam w tym kontekście, iż w przypadku empatii nie chodzi o zwykłą imitację, lecz o wspólne podmiotowe doświadczenie oraz współosiągnięcia w realizacji intencjonalnych odniesień. Wykazuję, iż decydującą rolę odgrywają przy tym tak własne, jak i obce horyzonty doświadczenia, podmiotowe określenia habitualne, cele i interesy współodczuwającego podmiotu, które dochodzą do głosu w cielesnych i duchowych przeżyciach o charakterze oczekiwań. Podkreślam przy tym, iż zadaniem fenomenologii jest tu intencjonalno-genetyczna analiza pasywno-prerefleksyjnego poziomu intersubiektywnego doświadczenia. W odróżnieniu przede wszystkim od interpretacji D. Zahavi’ego, który w ostatnich latach, w dialogu z kongitywistyką i neuronaukami – odwołując się do metody opisu statycznego – zabiega o fenomenologiczną analizę przedrefleksyjnych struktur interubiektywości, chodzi mi o genetyczną wykładnię tych struktur. Jej celem jest wyjaśnienie, w jaki sposób eksperymentalnie zidentyfikowane fizjologiczno-emotywne rezonansy charakteryzują motywacjne momenty kompleksowego procesu intencjonalnego. Nawiązując przede wszystkim do rezultatów współczesnej psychoanalizy udaje mi się przy tym zidentyfikować specyficzną strukturę świadomościową określoną przez włoskiego psychoanalityka mianem fantazji cielesnej (E. Gaddini, 1989). Chodzi tu o strukturę odpowiedzialną za prerefleksyjną realizację pierwotnych imitacji. W tym kontekście formułuję tezę o trans-subiektywnej intencjonalności wydobywając na jaw zarówno jej cielesno-imaginacyjne jak i afektywne charaktery. Podkreślam przy tym, iż intencjonalność ta nie wyczerpuje się w emotywnych rezonansach doświadczeń innych, lecz odgrywa zasadniczą rolę w procesach indywiduacyjnych dotyczących konstytucji Ja jako podmiotu wspólnego świata. Cielesne fantazje to w interpretacji Gaddini’ego fantazje realizowane w relacjach intersubjektywnych poprzez bezpośrednie ekspresje imitacyjne, nie związane z przedstawieniami obrazowymi, a nawet do takich niezdolne. W artykule: „Mitvollzug und Fremdverstehen. Zur Phänomenologie und Psychoanalyse der teilnehmenden Erfahrung” (2014) interpretuję tę strukturę pod kątem jej sensotwórczej roli w konstytucji prerefleksyjnych form sympatetycznej partycypacji, warunkujących bardziej kompleksowe procesy wczucia. W roku 2014 (w ”Becoming person in the life-world”, w druku) podejmuję ten temat, skupiając się na cielesnych fantazjach jako pierwotnej sympatetycznej formie doświadczenia leżącej z jednej strony u podstaw indywidualizacji Ja, z drugiej zaś warunkujących konstytucję wspólnego świata, jako świata wzajemnych odniesień i więzi. Zagadnienia te wydają się być ważne nie tylko z punktu widzenia neuronauk i kognitywistyki. Podkreślam ich znaczenie, jeśli chodzi o podstawy filozofii praktycznej, teorii działania i w ogólnym znaczeniu teorii społecznej. Chodzi tu wszakże nie tylko o biologię i epistemologię struktur poznawczych, lecz o dużo więcej – o podmiotowe fundamenty ludzkiej zdolności do uwspólnotowienia i komunikacji. Stanowisko to – naświetlane z różnych perspektyw – było w ostatnich latach przedmiotem wielu moich prezentacji na międzynarodowych konferencjach (Praga, Warszawa, Leuven, Siegen, Rzym, Kolonia, Berlin). Rezultaty moich badań, leżących u podstaw tych prezentacji, publikowałam w kilku artykułach stanowiących trzon przedłożonego tu osiągnięcia.
W tekście „Die phänomenologische Erfahrung und die Frage nach dem Unbewussten. Überlegungen im Anschluss an Husserl und Freud“ (w: Interdisziplinäre Perspektiven der Phänomenologie, 2006, 54-71) pogłębiam wypracowane wcześniej tezy dotyczące możliwości fenomenologicznego dostępu do sfer nieświadomego doświadczenia i skupiam się na znaczeniu fantazji, jako sensotwórczej struktury intencjonalnej unaoczniającej nam te sfery. Opisuję przy tym jej medialne, tranzytywne i polifoniczne charaktery oraz identyfikuję fenomen marzenia sennego jako uprzywilejowany obszar badawczy dotyczący nieświadomych dynamik przeżyciowych. W artykule „Fenomenologia imaginacji a psychoanalityczne wymiary nieświadomości“ (w: „Fenomenologia”, 2008 (6), 93 – 113) skupiam sie na analizie samego pojęcia nieświadomości pod kątem jego charakterystyki jako psychiczna rzeczywistość. Dyskutuję tu w jakim stopniu psychoanalityczne podejście do doświadczenia koresponduje z genetycznym wymiarem empirii fenomenologicznej. Ponadto wydobywam na jaw ograniczenia interpretacji poststrukturalistycznych podkreślających motyw nieobecności tego, co nieświadome (Derrida, Deleuze i in.), zadowalających się tym samym negatywną definicją nieświadomości. Wykazuję, że interpretacje te zapoznają specyficzną strukturę fantazmatu i sprawczą funkcję imaginacji pośredniczącej w procesach unaoczniania nieświadomych treści przeżyciowych z perspektywy pierwszoosobowej. Podejmując temat fantazmatu i jego roli w doświadczeniu intencjonalnym analizuję w „Aisthesis“ (Handbook of Phenomenological Aesthetics, 2010) fenomenologiczne pojęcie sensualności. Zarówno empirystycznie, jak i – szczególnie dziś – analitycznie zorientowane epistemologie poddają w wątpliwość możliwość oryginalnego dostępu do immanentnych doświadczeń podmiotu poznawczego, przede wszystkim zaś możliwość wglądu od wewnątrz w doświadczenie drugiego człowieka a zatem też bezpośredniej międzyludzkiej komunikacji. Argumenty te opierają się jednak na bardzo wąskim pojęciu sensualnych podstaw doświadczenia, ograniczając je – w tradycji empirystycznej – do indywidualnych zmysłowych impresji. Co więcej, nawet do tej indywidualności podchodzą z wielką nieufnością. Husserlowska fenomenologia pozwala na rewizję tych przekonań. Kluczowa dla tej rewizjii wydaje się analiza pojęcia sensualności i jej roli w konstytucji podmiotowych doświadczeń. Pozwala to z jednej strony przezwyciężyć empirystyczne zabarwione ograniczenie koncepcji sensualnych doznań do zmysłowych impresji, z drugiej strony motywuje to zróżnicowanie źródeł naoczności poznawczej, a co za tym idzie swoistą ekspansję pól podmiotowego doświadczenia, ekspansję oznaczającą też otwarcie się fenomenologii jako teorii poznania na antropologię, fenomenologię zorientowaną egzystencjalnie i przede wszystkim psychologię. W mojej analizie, wychodząc od greckiej koncepcji aisthēsis, wykazuję, iż w przypadku husserlowskiej fenomenologii, musimy rozróżniać cztery wymiary rozumienia tego pojęcia. Podczas gdy początkowo mamy do czynienia z poniekąd jeszcze empirystycznie zabarwioną koncepcją doznań jako zmysłowych wrażeń leżących u podstaw każdego podmiotowego doświadczenia Husserl identyfikuje z czasem jeszcze trzy dalsze wymiary rozumienia sensualności i jej roli w konstytucji wspólnego świata: wskazuje na sensotwórczą funkcję sensualności fantazmatycznej, wykazuje elementarne transcendentalne funkcje zarówno impresjonalnej jak i fantazmatycznej sensualności w procesie uczasowiania doświadczenia oraz, analizując cielesne podstawy podmiotowej empirii, odkrywa sensualność kinestetyczną i jej funkcje w procesach uprzestrzeniania doświadczenia. Te interpretacje pozwalają na rewizję zasadnicznych aporii obciążających jeszcze transcendentalną krytykę Kanta, wykazując przede wszystkim, że to nie czas i przestrzeń, jako aprioryczne formy umysłu organizują doświadczenie. Fenomenologia dowodzi, iż formy te należy rozumieć raczej jako „osiągnięcia” cielesno-zmymysłowej i fantazmatycznej, (pre-)intencjonalnej aktywności konkretnych podmiotów. Obok tych zasadniczych epistemologicznych implikacji tezy te mają też znaczenie antropologiczne i egzystencjalistyczne. Te ostatnie wątki Husserl podejmuje w ramach swojej późnej fenomenologii ciała (Phänomenologie des Leibes), która odbiła się silnym echem przede wszystkim w fenomenologii tzw. drugiej generacji i wydaje się stanowić główną oś badawczą także współczesnych badań fenomenologicznych. W moim artykule dyskutuję te wpływy biorąc pod uwagę rezultaty M. Heideggera, M. MerleauPonty’ego, L. Landgrebego, M. Henry’ego, F. Kaufmanna, A. Pfändera, M. Geigera, E. Strausa, ale też polskiego – do dziś prawie nieznanego – fenomenologa L. Blausteina. Z drugiej strony zwracam uwagę na psychoanalityczne konkluzje Freuda i morfologiczne W. Salbera. Tematykę tą rozwijam w opublikowanym roku 2009 w artykule p.t. „O fenomenologii doświadczającej i polach doświadczenia” wydanym w specjalnym numerze Przeglądu Filozoficznego zadedykowanego fenomenologii Edmunda Husserla z okazji 150 rocznicy jego urodzin. Formułuję tu m. in. tezę o transcendentalno-empirycznym zwrocie husserlowskiej fenomenologii. W numerze tym publikuję także mój przekład obszernego fragmentu wykładów Husserla z roku 1910/11 dotyczących fenomenologii jako teorii doświadczenia i – to moja teza – inicjujących ten zwrot (E. Husserl: Z wykładów na temat: Zasadnicze problemy fenomenologii, w: „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” Warszawa 2009 Nr. 4 (72), 17 – 36). Wykazuję, iż wykłady te odgrywają kluczową rolę, jeśli chodzi o fenomenologiczną koncepcję transcendentalnej empirii – jednocześnie o nową koncepcję transcendentalnej podmiotowości i świata życia, Lebenswelt, jako obszaru pierwotnych intuicji poznawczych. W wykładach tych Husserl formułuje program tzw. fenomenologii doświadczającej (erfahrende Phänomenologie), która nie ma być już samą „tylko” nauką o istocie. Mamy tu do czynienia z radykalną ekspansją pól fenomenologicznej empirii, pozwalającej traktować całościowy strumień świadomości jako nieskończony obszar doświadczenia. Obszar ten nie jest ograniczony do jednostkowych i aktualnych, postrzeżeniowo określonych intencjonalnych przeżyć, lecz prezentuje się – i to jest nowy trop u Husserla i nowa transcendentalno-genetyczna fenomenologia – jako otwarta, swoiście medialna i tranzytywna struktura czerpiąca intuicje poznawcze już to z doświadczeń minionych, ze świadomościowej historii, już to, za sprawą wczucia, z doświadczeń innych, ale też z naszych pragnień, dążeń i oczekiwań, wiodących ku sferom tego, co możliwe jako plany, zamiary, ideały, alternatywy poznawcze. W moim artykule, zamieszczonym w rozdziale poświęconym nowym interpretacjom klasycznych problemów fenomenologii dowodzę, iż ta transcendentalnofenomenologiczna krytyka doświadczenia to nie zabieg idealizujący, lecz przeciwnie, to powrót do konkretu przeżyciowego, powrót do konkretnego ludzkiego doświadczenia, jego indywidualności i swoistej namacalności. Owocuje to z jednej strony nowatorskim pojęciem transcendentalnej podmiotowości, w którym zarówno ciało, jak i historia i społeczeństwo, drugi człowiek, ale też przyszłość, wizja, religia i mit stają się pełnoprawnymi obszarami poznania. Z drugiej strony prowadzi to do specyficznego, metodycznie i metodologiczne określonego interdyscyplinarnego otwarcia się fenomenologii wobec obszarów antropologicznego, psychologicznego i egzystencjalnego doświadczenia. Wszakże to one właśnie dostarczają konkretnego
wglądu w struktury ludzkich przeżyć. Co najważniejsze jednak, mamy tu do czynienia z radykalną ekspansją pól fenomenologicznej empirii i opisem intuicji poznawczych cechujących te pola. Aspekty te pogłębiam później w artykule p.t. „Von Husserl zu Merleau-Ponty. Gedanken über die Erfahrungsphänomenologie“, który ukazał się w tomie: Corporeity and Affectivity. Dedicated to M. Merleau-Ponty (2013, 19 – 35). Tu zależy mi przede wszystkim na wykazaniu ciągłości rozwoju myśli fenomenologicznej i podkreśleniu znaczenia ścisłego epistemologicznego ugruntowania nowoczesnych, egzystencjalistycznie i antropologicznie zorientowanych koncepcji fenomenologicznych. Wychodzę przy tym od analizy fenomenologii jako filozofii transcendentalnej oraz dyskutuję jej możliwości jako genetycznej teorii doświadczenia. Rozwijam tezę dotyczącą pojęcia konkretnej transcendentalnej podmiotowości jako struktury rozwojowej. Patrząc z perspektywy genetycznej transcendentalna podmiotowość jawi się w tym kontekście nie jako logiczna zasada, nie jako wolne od empirycznych treści principium rządzące doświadczeniem. Mamy tu raczej do czynienia ze strukturą rozwojową realizującą się w wymiarze temporalnym i historycznym, aktywnym i pasywnym, cielesnym, afektywnym i instynktywnym, impresjonalnym i fantazmatycznym, tak intra- jak i przede wszystkim intersubiektywnym. Na tym tle analizuję rolę, jaką odgrywa fantazmatyczna i kinestetyczna sensualność w dynamice pasywnych (subjektywnych i intersubjektywnych) syntez świadomościowych oraz zajmuję się strukturą świadomości popędu i jego roli w doświadczeniu intersubjektywnym. Jednocześnie wykazuję, w jaki sposób motywy te realizowane są w dziełach Erwina Strausa, Emmanuela Levinasa oraz przede wszystkim Maurice Merleau-Ponty’ego. Tu też po raz pierwszy rozważam szczególną formę bezpośredniego, imaginacyjnie określonego doświadczenia o typie co-prezentacji , wydobywając na jaw sympatetyczne charaktery ludzkiego doświadczenia i formułuję tezę o elementarnym sympatetycznym określeniu ludzkiej podmiotowości. Kolejnym – i zasadniczym – krokiem jest rekapitulacja stanowiska fenomenologicznego pod kątem pojęcia fenomenologicznej perspektywy empirycznej we wspomnianym wyżej artykule „Erfahrungsgeschichte als gelebte Perspektive und die Frage nach einer gemeinsamen Welt im Ausgang von der Phänomenologie Edmund Husserls.“. Pojęcie perspektywy wiąże się w ogólnym sensie z punktem widzenia rzeczy. Uznanie perspektywiczności w odniesieniu do doświadczenia implikuje jego uzależnienie od określonego empirycznego stanowiska. Perspektywiczność interpretowana jest zatem często jako jego swoiste ograniczenie. W odniesieniu do podmiotowości jako perspektywy poznawczej mamy wówczas do czynienia z krytyką dotyczącą partykularności czy nawet prywatności (Wittgenstein) doświadczenia i poznania, krytyką wykluczającą jego obiektywność. Z epistemologicznego punktu widzenia perspektywa implikuje zawsze ograniczenie w akcie ujęcia przedmiotu poznawczego. Fenomenologia wykazuje jednak, iż to ograniczenie czy też po prostu zależność nie oznacza niewydolności prozesu poznawczego, a już tym bardziej nie stawia pod znakiem zapytania jego obiektywności. Przeciwnie: To przede wszystkim Edmund Husserl wydobywa na jaw znaczenie podmiotowych uwarunkowań oraz konkretnej podmiotowej zależności obiektywnego poznania. W moim artykule różnicuję cztery wymiary tych fenomenologicznych zależności realizowanych w obszarze (i) konstytucji przedmiotu, (ii) konstytucji wewnętrzej świadomości czasu, (iii) autokonstytucji podmiotu jako cieleśnie i osobowo określonej struktury doświadczenia oraz (iv) konstytucji intersubiektywności pojętej jako proces uwspólnotowienia w toku ustanawiania i kształtowania wspólnego świata. Zasadniczym efektem tej analizy jest wykazanie, iż ten ostatni wymiar ma kluczowe, ale też innowacyjne znaczenie, jeśli chodzi o fenomenologiczne uzasadnienie perspektywy drugoosobowej jako epistemologicznie ugruntowanej podstawy dostępu do drugiego człowieka i świata jego przeżyć. Z fenomenologiczno-genetycznego punktu widzenia uzasadniona wydaje się być tu mowa o perspektywie sympatetycznej poprzedzającej doświadczenie stricte intersubiektywne, zarazem je warunkujące. Tezy te pogłębiam w kolejnych tekstach, już to pod kątem roli afektu i fantazji w personalnym doświadczeniu sympatetycznym („Affekt und Phantasie im Aufbau personaler Realitäten“, in Affectivity and its Vicissitudes in Contemporary Humanities and Social Sciences, Archive of the History of Philosophy and Social Thought, Vol. 57/2012 Supplement, Warschau, 195 – 215.), już to w odniesieniu do struktur psychoanalitycznych, dostarczających wglądów w te źródłowe sympatetyczne dynamiki („Depth phenomenology of the emotive dynamic and the psychoanalytic experience.“ In: Founding Psychoanalysis Phenomenologically. Phenomenological Theories of

26
Subjectivity and the Psychoanalytic Experience. Hrsg. v. D. Lohmar / J. Brudzińska, Dordrecht 2011, 23–52). Udaje mi się tu wychwycić specyficzne charaktery fenomenologii genetycznej decydujące o jej otwarciu na rezultaty psychoanalizy, na cielesno-emotywne, nieświadome i imaginacyjne doświadczenia ludzkiej podmiotowości. Jako taką określam ją mianem fenomenologii głębi (in-depthphenomenology).