Edyta Stein w polskiej historiografii
Edyta Stein, św. Teresa Benedykta od Krzyża (1891–1942) — pochodząca
z Wrocławia niemiecka Żydówka, jako nastolatka ateistka. Z wykształcenia dok-
tor filozofii. Studia rozpoczęła na uniwersytecie w swoim rodzinnym mieście,
a naukę kontynuowała w Getyndze pod kierunkiem profesora Edmunda Husserla.
W latach 1916–1918 była jego asystentką. W 1922 r. zdecydowała się przyjąć
chrzest w Kościele katolickim, a w roku 1933 wstąpiła do zakonu karmelitanek
bosych. Zginęła w Auschwitz w 1942 r. Beatyfikowana w roku 1987, kanonizo-
wana w 1998, a w 1999 r. ogłoszona współpatronką Europy1.
Jej myśl i niezwykłe życie stały się przedmiotem analiz niedługo po jej mę-
czeńskiej śmierci — także w Polsce. Z biegiem lat zainteresowanie postacią Edy-
ty Stein zaczęło gwałtownie wzrastać.
Już w latach pięćdziesiątych, a co warte podkreślenia — nawet w epoce sta-
linizmu, czyli przed rokiem 1956 — na łamach prasy katolickiej pojawiały się
krótkie wzmianki na temat Edyty Stein. Wśród nich znalazł się szkic biograficz-
ny autorstwa Jana Drukarza, opublikowany w 1952 r. w „Tygodniku Powszech-
nym”2, napisany w dziesiątą rocznicę śmierci „w oświęcimskiej komorze gazowej
siostry Benedykty, karmelitanki […], uczennicy Husserla, tomistki, autorki wy-
bitnych dzieł filozoficznych i męczennicy”3. Poświęcony został przede wszystkim
jej naukowym poszukiwaniom oraz trudnym zmaganiom z wiarą, począwszy od
wychowania w tradycji judaistycznej, poprzez okres ateizmu aż do prawdziwej
fascynacji katolicyzmem. Drukarz podsumowuje życie Edyty Stein „jako szuka-
nie prawdy i świadczenie jej aż do końca nie tylko umysłem, ale pełnią ludzkiej
osobowości — każdą chwilą istnienia […]. [Jej] życie jest pięknym przykładem
prawdziwie współczesnej świętości”4.
W latach sześćdziesiątych podwoiła się liczba poświęconych jej artykułów,
a w związku z rozpoczętym w 1962 r. procesem beatyfikacyjnym — część z nich
poświęcona została temu właśnie zagadnieniu. Najobszerniejszy jednak tekst oraz
pierwsze tłumaczenie pracy Edyty Stein — oba autorstwa siostry Janiny Immacu-
laty Adamskiej — pojawiły się w maju 1968 r. na łamach „Znaku”5. Stało się to za-
tem w szczycie kampanii antysemickiej w Polsce. W pracy zatytułowanej W poszu-
kiwaniu prawdy. Edith Stein — s. Teresa Benedykta karmelitanka siostra Adamska
sygnalizuje żydowskie pochodzenie Stein, wskazując, że: „przodkowie Edith […]
przekazali swym dzieciom miłość do Boga Izraela. Mówi, że jej śmierć w Oświęci-
miu w roku 1942 pośród tysięcy innych pomordowanych była świadomym darem
z życia za współbraci i pokój świata. […] Jest znakiem dla naszych czasów”6. Sio-
stra Adamska ukazuje nam jej stopniową duchową przemianę, a także podkreśla,
że coraz większa fascynacja wiarą nie zabiła w niej chęci uprawiania nauki. Cytuje
słowa samej Stein: „chciałam pozostawić wszystko, co ziemskie, a żyć tylko Bo-
giem. Stopniowo doszłam do przekonania, że nawet w kontemplacyjnym życiu nie
wolno zrywać kontaktu ze światem. Przy pracy nad św. Tomaszem zrozumiałam, że
wiedzę również można traktować jak służbę Bożą”7.
Lata siedemdziesiąte przyniosły zdwojoną w stosunku do poprzedniej de-
kady liczbę tekstów poświęconych Edycie Stein, a także tłumaczenia poważ-
niejszych jej prac. W 1971 r. „Znak” opublikował tekst przyjaciela Edyty Stein,
zmarłego w 1970 r. Romana Ingardena, pod tytułem O badaniach fi lozofi cznych
Edith Stein8, będący w istocie rekonstrukcją odczytu wygłoszonego przez niego
6 kwietnia 1968 r. w Krakowie na zaproszenie kardynała Wojtyły 9. Autor wyja-
śniał: „zaproszenie […] przyjąłem z dwu względów: 1. jestem jedynym człowie-
kiem w Polsce, który znał osobiście Edith Stein […], 2. należeliśmy do tej samej
wspólnoty filozoficznej […] i przez wiele lat pozostawaliśmy w bliskich stosun-
kach naukowych”10. Wystąpienie to jest szczególnie ciekawe dlatego, że kładzie
nacisk na aktywność naukową Edyty Stein. Jak zauważa Ingarden, „dzieje się
[jej] pewna krzywda. Po wojnie zaczęto wydawać jej pisma […] ograniczając
się jednak wyłącznie do takich, które albo były pisane już po jej wstąpieniu do
klasztoru, albo noszą piętno tzw. filozofii chrześcijańskiej. […] Edith Stein była
filozofem-uczonym”11. Autor poświęca więc swój wykład przybliżeniu jej nauko-
wych dociekań, zawartych między innymi w jej pracy doktorskiej O zagadnie-
niu wczucia, nie zaś jej pochodzeniu czy przemianom religijnym. W Polsce, jak
twierdził Ingarden, znajdował się tylko jeden egzemplarz tego dzieła 12.
W 1977 r. ukazał się większy tekst biograficzny siostry Adamskiej Edith Ste-
in. Próba biografi i13. W wielu miejscach publikowany był też tekst homilii wy-
głoszonej 7 czerwca 1979 r. przez Jana Pawła II na terenie byłego obozu koncen-
tracyjnego Auschwitz-Birkenau14. Papież powiedział wówczas, że w tym miejscu
podeptania ludzkiej godności wielu odniosło duchowe zwycięstwo, czego przy-
kładem jest „śmierć w krematorium obozowym siostry Benedykty od Krzyża,
karmelitanki, w świecie Edyty Stein, z zawodu — filozofa, znakomitej uczennicy
Husserla, która stała się ozdobą współczesnej niemieckiej filozofi i, a pochodziła
z żydowskiej rodziny zamieszkałej we Wrocławiu”15.
Dla przybliżenia dokonań Stein ważne było, że siostra Adamska podjęła
się tłumaczenia kolejnych prac. W 1973 r. była to Wiedza Krzyża. Cz. 2: Nauka
Krzyża. Rok później zaś fragmenty Autobiografi i, które ukazały się w „Znaku”.
W 1977 r. wydane zostały Wybór listów, Autobiografi a i Wiedza Krzyża. Twierdza
duchowa16. To właśnie Wiedza Krzyża, poświęcona „Mistycznemu Doktorowi
Kościoła i Ojcowi Karmelitów Janowi od Krzyża z okazji 400. rocznicy jego
urodzin”, okazała się ostatnią książką Edyty Stein, której ukończenie przerwało
aresztowanie 2 sierpnia 1942 r.17
W latach osiemdziesiątych pojawiło się przeszło sto publikacji poświęconych
Edycie Stein — z czego ponad sześćdziesiąt procent wydano w roku beatyfikacji,
1987 — a ponadto kilkanaście tłumaczeń jej prac, między innymi w roku 1988
przełożono na język polski pracę doktorską Edyty Stein z 1916 r. zatytułowaną O zagadnieniu wczucia18. O nowej błogosławionej Jan Paweł II mówił, że to
„znak pojednania, córka Izraela i Kościoła, uczona i karmelitanka […]. Człowiek
— który nosi w sobie jakąś dramatyczną syntezę naszego wieku”19.
W porównaniu z latami osiemdziesiątymi liczba publikacji w kolejnej deka-
dzie wzrosła przeszło dwuipółkrotnie20. Za najważniejszą pracę z tego okresu nale-
ży uznać Byt skończony a byt wieczny, dzieło przetłumaczone znowu przez siostrę
Janinę Immaculatę Adamską, pochodzące z 1936 r. Druga połowa lat dziewięćdzie-
siątych przyniosła oprócz tego dwa ważne wydarzenia: po pierwsze długo ocze-
kiwaną kanonizację Edyty Stein (1998), a po drugie ustanowienie jej przez Jana
Pawła II współpatronką Europy (1999). Uzasadniając decyzję, papież pisał w liście
apostolskim motu proprio ogłaszającym św. Brygidę Szwedzką, św. Katarzynę ze
Sieny i św. Teresę Benedyktę od Krzyża Współpatronkami Europy:
Edyta Stein — św. Teresa Benedykta od Krzyża — przenosi nas w zupełnie inny kontekst
historyczno-kulturowy, a mianowicie w samo centrum naszego burzliwego stulecia, przypo-
minając nadzieje, jakie z nim wiązano, ale ukazując też jego sprzeczności i klęski. […] Ogło-
sić dzisiaj św. Edytę Stein Współpatronką Europy znaczy wznieść nad starym kontynentem
sztandar szacunku, tolerancji i otwartości, wzywający wszystkich ludzi, aby się wzajemnie
rozumieli i akceptowali, niezależnie od różnic etnicznych, kulturowych i religijnych, oraz by
starali się budować społeczeństwo prawdziwie braterskie21.
Na uwagę zasługują też dwie publikacje księdza doktora habilitowanego
Wojciecha Zyzaka. W pierwszej, wydanej w 2002 r., zatytułowanej Kobieta we-
dług Edyty Stein — świętej Siostry Teresy Benedykty od Krzyża, autor niejako
uzupełnia charakterystykę Stein o stwierdzenie, że była „orędowniczką praw
kobiet”22. Druga zaś, obszerna książka pod tytułem Fundamentalna rola wiary
w życiu i pismach św. Teresy Benedykty od Krzyża (Edyty Stein), stanowi analizę
całości pism Edyty Stein pod kątem znaczenia wiary, która „okazała się jednym
z podstawowych pojęć dla [jej] życia i twórczości”23.
Warto wreszcie przytoczyć niezwykle znamienny fragment listu Edyty Stein
wysłanego 12 kwietnia 1933 r. do papieża Piusa XI24, a opublikowanego między
innymi w uzupełnionym w roku 2003 wydaniu Autoportretu z listów (1916–1933)
Edyty Stein 25. Przedstawia się ona jako „córka narodu żydowskiego, a od 11 lat
dzięki łasce Bożej córka Kościoła katolickiego”. Pisze:
w Niemczech już od tygodni jesteśmy świadkami wydarzeń, które niosą ze sobą całkowitą po-
gardę dla sprawiedliwości, humanizmu i miłości bliźniego. Przez lata przywódcy narodowe-
go socjalizmu głosili nienawiść do Żydów. Teraz zdobyli władzę, uzbroili swych stronników
— między którymi są również notowani przestępcy — i zbierają owoce posianej nienawiści.
[…] Bojkot — który odmawia osobom możliwości podejmowania działalności gospodarczej,
neguje ich godność jako obywateli — doprowadził wielu do samobójstwa. […] Można utrzy-
mywać, że ci nieszczęśliwcy nie mieli dostatecznej siły moralnej, aby stawić czoła ich losowi.
Ale jeżeli odpowiedzialność spada w znacznej mierze na tych, którzy ich popchnęli do takiego
gestu, to spada ona także na tych, którzy milczą. Wszystko to, co zdarzyło się i co wydarza się
codziennie, pochodzi od rządu, który określa się „chrześcijańskim”. Nie tylko Żydzi, ale również
tysiące katolików w Niemczech […] oczekują i mają nadzieję, że Kościół Chrystusowy zabie-
rze głos przeciw takiemu nadużyciu imienia Chrystusa. Nie jest może jawną herezją idolatria
rasy i władzy państwowej […]? Ta walka niosąca zagładę krwi żydowskiej nie jest znieważe-
niem najświętszego człowieczeństwa naszego Zbawiciela, Najświętszej Dziewicy i Apostołów?
[…] Jeżeli milczenie będzie trwało dłużej, my wszyscy, którzy obserwujemy obecną sytuację
w Niemczech jako wierne dzieci Kościoła, obawiamy się pogorszenia światowego wizerunku
samego Kościoła. Jesteśmy również przekonani, że milczenie to w dłuższej perspektywie czasu,
nie może zagwarantować nawet pokoju ze strony obecnego rządu niemieckiego26.
Jak pisała w swoich wspomnieniach: „wiem, że mój list został przekazany
Ojcu Świętemu zapieczętowany; jakiś czas po tym otrzymałam też jego błogosła-
wieństwo dla mnie i moich krewnych. Nic innego nie nastąpiło”27.
Jak widać, Edyta Stein była również baczną obserwatorką bieżących wy-
darzeń, umiejącą wyciągać wnioski i przenikliwie prognozować. Tym bardziej
szkoda więc, że wśród wielu jej pism, które zostały przetłumaczone na język pol-
ski, nie znalazło się pochodzące z 1925 r. Studium o państwie (Untersuchung
über den Staat). W pracy tej bowiem poruszyła między innymi problem stosunku
państwa do religii, a także innych struktur społecznych28.
Wielowymiarowa twórczość Edyty Stein stanowi intelektualną inspirację dla
kolejnych pokoleń badaczy. Polskie prace koncentrują się przy tym w znacznej
mierze na jej religijnych przemianach, mistycyzmie i męczeństwie. Jednak w celu
uzyskania pełnego obrazu złożoności filozofii i samej postaci — warto poświęcić
więcej uwagi równie interesującej, a jeszcze niedokładnie opracowanej, refleksji
politycznej Edyty Stein.
KATARZYNA DU VALL
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS
No 3365
Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi XXXIII
Wrocław 2011
Przypisy:
1 Por. notka biograficzna na stronie internetowej Towarzystwa im. Edyty Stein, http://www.
edytastein.org.pl/pl/4-edyta-stein/2-biografia.
2 Por. M. Mikołajczyk, Polska bibliografia Edyty Stein 1950–1997, [w:] Szukając prawdy.
Edyta Stein w kulturze polskiej, red. A. Czarniecka-Stefańska, Wrocław 1998, s. 148.
3 J. Drukarz, Edyta Stein, „Tygodnik Powszechny” nr 15, http://mbc.malopolska.pl/dlibra/
doccontent?id=2252&dirids=1, s. 15 (dostęp: 1 grudnia 2010).Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, 2011
4 Ibidem.
5 Por. J. Immaculata Adamska, W poszukiwaniu prawdy. Edith Stein — s. Teresa Benedyk-
ta karmelitanka, „Znak” 167, 1968, nr 5, http://www.miesiecznik.znak.com.pl/archiwumcyfrowe
/60s/1968/167.pdf (dostęp: 1 grudnia 2010).
6 J. Immaculata Adamska, op. cit., s. 553.
7 Cyt. za: Ibidem, s. 558–559. Fragment ten przywołuje również Jan Drukarz we wspomnia-
nym wcześniej tekście: „chciałam prowadzić życie religijne, to znaczy odsunąć na bok sprawy
świata, aby poświęcić się wyłącznie sprawom bożym. Ale stopniowo zrozumiałam, że na tym świe-
cie postawione nam są inne wymagania i że nawet w życiu kontemplacyjnym nie należy przecinać
wszystkich więzów ze światem zewnętrznym” — cyt. za: J. Drukarz, op. cit.
8 Por. M. Mikołajczyk, op. cit., s. 149.
9 Por. R. Ingarden, O badaniach fi lozofi cznych Edith Stein (12.10.1891–9.8.1942), „Znak”
202, 1971, nr 4, http://www.miesiecznik.znak.com.pl/archiwumcyfrowe/70s/1971/202.pdf (dostęp:
1 grudnia 2010).
10 Ibidem, s. 389.
11 Ibidem, s. 389–390. Ingarden również ostrożnie i dopiero po kilku stronach wspomina nie-
co okrężnie o jej żydowskim pochodzeniu: „stała się katoliczką, będąc przedtem wychowywana
w zupełnie innej atmosferze, jej matka była bardzo gorącą wyznawczynią religii żydowskiej” (ibi-
dem, s. 395).
12 Ibidem, s. 403.
13 Por. M. Mikołajczyk, op. cit., s. 150.
14 Por. ibidem, s. 151.
15 Jan Paweł II, homilia na terenie byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau,
http://www.centrum-dialogu.oswiecim.pl/index.php?option=com_content&view=artic-
le&id=60:1979-06-07-jan-pawe-ii-homilia-na-terenie-byego-obozu-koncentracyjnego-owicim-
brzezinka&catid=52:teksty-kocioa-katolickiego&Itemid=10&lang=pl (dostęp: 1 grudnia 2010).
16 Por. M. Mikołajczyk, op. cit., s. 145.
17 Por. U. Dobhan, wprowadzenie do Wiedzy Krzyża, Kraków 2005, s. 7.
18 Por. M. Mikołajczyk, op. cit., s. 146.
19 Cyt. za: W. Tochmański, Eklezjalna aktualność życia i posłannictwa Edyty Stein,
[w:] Uderz o kamień, a wytryśnie mądrość. Rzecz o Edycie Stein, red. K. Holeksa, E. i S. Leśniew-
scy, Kraków 2002, s. 133.
20 Por. M. Mikołajczyk, op. cit., s. 145–181.
21 Źródło: http://www.angelus.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2431:bwi-
teresa-benedykta-od-krzyia-wsptronka-europy-jan-pawes-ii&catid=301:bwi-karmelu&Itemid=698
(dostęp: 5 grudnia 2010).
22 W. Zyzak, Kobieta według Edyty Stein — świętej Siostry Teresy Benedykty od Krzyża, Kraków 2002, s. 10.
23 W. Zyzak, Fundamentalna rola wiary w życiu i pismach św. Teresy Benedykty od Krzyża
(Edyty Stein), Kraków 2005, s. 14.
24 Por. W. Kozub-Ciembroniewicz, Doktryna i system władzy Włoch faszystowskich na tle
porównawczym, s. 59.
5 Publikacja listu stała się możliwa dzięki udostępnieniu w roku 2003 tajnych archiwów watykańskich dotyczących stosunków między Stolicą Apostolską a III Rzeszą w latach 1922–1939 (por. Autoportret z listów, s. 456).
26 Ibidem, s. 457–458. Autorka listu podpisała się: „dr Edyta Stein, docent w Niemieckim
Instytucie Pedagogicznym w Münster (Westfalia) Collegium Marianum”.
27 Ibidem, s. 397.
28 J. Immaculata Adamska, Geneza i zasadnicza treść dzieł Edyty Stein w ujęciu chronologicz-
nym, http://www.karmel.pl/hagiografia/stein/baza.php?id=11 (dostęp: 5 grudnia 2010).