Duchowość karmelitańska

 

Duchowość karmelitańska wywodzi się w sensie historycznym i duchowym z Palestyny i związana jest z tajemnicą góry Karmel, na której trzy tysiące lat temu żył prorok Eliasz (IX w. przed Chrystusem, por. 1 Krl 17-21; 2 Krl 1-13; Księga Syracha 48,1-14). Posiada najlepiej ze wszystkich szkół duchowości rozwiniętą doktrynę, co znalazło uznanie w oczach Kościoła, który przyznaje trzy tytuły Doktorów Kościoła, kolejno św. Janowi od Krzyża, św. Teresie z Avila, św. Teresie z Lisieux.

W swej historii posiada trzy etapy, czy też formy życia: pierwotną, która przynależała do tradycji monastycznej, sformułowanej jako życie eremickie (około 1207), następnie w  połowie XIII w. po przybyciu do Europy zostaje przekwalifikowana w życie zakonne (1247), wreszcie w XVI w. dzięki św. Teresie od Jezusa i  św. Janowi od Krzyża przyjmuje zreformowaną nazwę Karmelu bosego (1568).

Duchowo i metaforycznie duchowość karmelitańska związana jest z symboliką góry i ogrodu, gdyż pasmo górskie o długości 32 kilometrów w Palestynie nazywa się Karmel, co w języku hebrajskim oznacza zarówno ogród, jak i sad. Góra, czy też jej dynamiczna metafora wstępowania stanowi typowy biblijny obraz zbliżania się Boga, podejmowania trudu, by dojść do wyżyn. Większość wydarzeń religijnych Biblii jest związana z górami, czy to Synaj, czy Hebron. W Karmelu najpełniej wypowiedziana została w Drodze na Górę Karmel św. Jana od Krzyża.

Ogród  to część wielkiej historii o stworzeniu, upadku, odarciu z piękna, wygnaniu (Eden), tęsknocie, ostatecznym powrocie z wielosegmentową symboliką daru. Stanowi symbol przestrzeni zagospodarowanej, uprawianej, estetycznej, przynoszącej owoce. Karmel jest w Biblii symbolem obfitości (np. Iz 35, 2), stanowi miejsce strzeżone, gdyż ogrody otaczano murem (hebr. kōtel), który miał za zadanie chronić je przed intruzami. Ogród zazwyczaj wydzielano z nieprzychylnej życiu pustyni, dlatego ma znaczenie oazy życia. Dla św. Teresy od Jezusa będzie to znakomity obraz, by wyjaśnić chociażby rozwój modlitwy (cztery rodzaje podlewania ogrodu w Księdze życia, rozdz. 11, 6-7).

I. Eremici Karmelu

Na uformowanie się duchowego profilu Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel miało wpływ kilka przyczyn. Najważniejszą jest scheda po Ojcach pustyni, którzy do inwazji muzułmańskiej w VIII w. prowadzili życie cenobickie (wspólnotowe) i eremickie (samotne) na pustyniach Egiptu, Kapadocji, Palestyny. Następnie rycerska mentalność krucjat, gdyż pierwsi eremici z góry Karmel rekrutują się z pozostających w Palestynie rycerzy z Europy Zachodniej, oraz idea pielgrzymek do Ziemi świętej i naśladowania życia Chrystusa na Jego ziemi.

Teologię pustyni i życia eremickiego udostępnia w swych dziełach Ewagriusz z Pontu.  Życie duchowe polega na osiągnięciu hezychii, czyli duchowego pokoju pełnego Ducha Świętego, poprzez anachorezę (czyli odosobnienie zewnętrzne), apatheię (duchowe oddalenie od wszystkich rzeczy), penthos (skruchę), walkę duchową z demonami. W XI wieku mamy do czynienia z eremityzmem średniowiecznym, który bardziej kładzie nacisk na wspólnotę i różne formy apostolatu pośród ludu.

Na ideał rycerski składała się nade wszystko wierność panu (tu: Chrystusowi) – fidelitas, mądra pobożność, która jest oddaniem się Bogu (pietas), wspaniałomyślność (largitas), męstwo w boju i dzielność znoszenia trudu wypraw (virtus), honor, który wiązał się także z prawem do łupu, roztropność (prudentia), oraz curiositas, co zazwyczaj wiązało się z dobrymi manierami (dworność). Idea krucjat, odzyskania miejsc świętych i nawracanie niewiernych stało się w  XI i XII wieku częścią etosu rycerskiego, a święte bojowanie dla Chrytusa (militia cristiana) nabrało dla pozostających na Karmelu eremitów duchowego znaczenia – militia spiritualis.

Idea pielgrzymowania do miejsc świętych, w zwłaszcza do Ziemi świętej, znajduje swe uzasadnienie w potrzebie naśladowania Chrystusa, a nawet zamieszkania na tych terenach, na których działał, by samo naśladowanie uczynić bardziej dosłownym. Wystawiając się na niebezpieczeństwa drogi pielgrzym zmierza ku świętym miejscom, by dopełnić pokuty za grzechy (wymiar ekspijacyjny) oraz nabrać duchowych sił (wymiar charytologiczny). Odnajdywanie Bożego daru i Bożej woli odnosi się do biblijnych dróg takich pielgrzymich protoplastów jak Abraham czy Eliasz. Często wiązało się to z pożegnaniem swej ojczyzny i pozostaniem na ziemiach Chrystusa, pozbawiając się socjalnych osłon i praw. Wytworzyła się nawet swoista forma konsekracji, pielgrzyma eremity, np. peregrinatio hierosolimitana, spadającego swe życie na modlitwie i w ubóstwie.

W Palestynie początek monastycyzmu datuje się od IV w. gdy grupa mnichów osiedla się w okolicach Gazy (Chilarion, a później Kariton, Etychius, Saba, Teodozjusz). Pomiędzy VII a XI wiekiem Palestyna staje się teatrem wojennym (najazd Persów z 614 roku, w  636 – mahometan) oraz jest nawiedzana przez epidemie i trzęsienia ziemi (zwłaszcza z lat 1033/1034). Należy zaznaczyć, że Karmel stanowił istotny punkt strategiczny, umożliwiając obserwację zarówno Morza Śródziemnomorskiego, jak i doliny Jizreel.

Ziemię świętą odzyskano w 1099 roku, zdobywając Jerozolimę, a okolice Karmelu w 1100, budując kościoły, klasztory i struktury kościelne. Na początku XIII w. jedynym z tradycyjnych miejsc monastycznych, znajdującym się pod jurysdykcją króla frankońskiego, była Góra Karmel. Obecność łacińskich eremitów przy grocie Eliasza zaznacza rabin Benjamin z Toledo (1163), jak i Jan Focas, grecki mnich z Patmos (1174).

Jakub de Vitry, w swych pamiętnikach z Ziemi świętej wyraźnie jednak wyróżnia eremitów żyjących w samotności przy źródle Eliasza w pobliżu Porfirii (dzisiejsza Hajfa), co wskazuje na wcześniejszy model eremityzmu. Zasadniczym motywem podejmowania drogi eremickiej była święta pokuta.

Historycznie wspólnota eremitów z Góry Karmel zaczyna funkcjonować po uzyskaniu z rąk św. Alberta Jerozolimskiego reguły życia (około 1207), lecz ślady osadnictwa pustelników na Karmelu pochodzą z VI-VIII wieku (chociażby charakterystyczna ceramika).

W swym charyzmacie pierwotny Karmel wnosi wartości etosu prorockiego, pustelniczego i maryjnego. Karmelici nawiązują bezpośrednio do proroka Eliasza, który żył w tym samym miejscu, na górze Karmel. Jest on prawzorem dla całego ruchu monastycznego. Eliasz jest symbolem i punktem odniesienia dla najwyższej kontemplacji, której dostępuje na Horebie, jako delikatnego powiewu (por. 1 Krl 19, 12), umiłowania jedynego Boga i stanowczej obrony czystości kultu (sprzeciw wobec idolatrii), oraz  widzenia w obłoku  zbawczej  zapowiedzi narodzin Maryi i Chrystusa. W (słodkim) obłoku, który wydobywa się ze słonego morza i daje obfity deszcz, widzi Maryję, która zrodzona pośród świata (grzesznego), obdarza go łaską Zbawiciela (1 Krl 18).

Karmelici byli skłonni bronić w swych pismach i dokumentach ciągłości duchowej tradycji, która po Eliaszu zastała przekazana Elizeuszowi oraz następnie tzw. synom prorockim, co oczywiście jest z historycznego punktu widzenia prawie niemożliwe do udowodnienia. Eremici nawiązują bezpośrednio do tradycji kontemplatywnej (dosł. kontemplacji rzeczy niebieskich), tradycji prorockiej ziemi obiecanej od proroka Eliasza i Elizeusza, co ma swój wyraz w tzw. Rubrica prima – wstępie do konstytucji (od 1281) oraz w dziełku De institutione primorum monachorum (O założeniu pierwszych mnichów), które ostatecznie krytyka historyczna plasuje w XIV w.

Wymiar kontemplacyjny, który wiązał się z ofiarowaniem czystego serca Bogu (bez zmazy grzechu) i smakowaniu rzeczywistości Bożych, pozostał utrwalony w symbolicznym określeniu karmelitów jako pszczół Pana, które spijają słodki nektar kontemplacji. Kontemplacja w Karmelu akcentuje obecność Boga w duszy i Jego doświadczenie (przywołajmy tu Henryka z Hanne, Michała z Bolonii, bł. Jana Soreta, Franciszka Almery), co powoduje, że koncepcja ta harmonizuje teologię i psychologię doświadczenia, elementy intelektualne i uczuciowe, dziedzinę aktywności i bierności człowieka. Pierwotna tradycja Karmelu, słowa skierowane przez Pana do proroka Eliasza: Odejdź stąd i udaj się na wschód, aby ukryć się przy potoku Kerit, który jest na wschód od Jordanu. Wodę będziesz pił z potoku, krukom zaś kazałem, żeby cię tam żywiły (1 Krl 17,3-4) interpretuje mistycznie jako odejście od grzechu, oraz zamieszkanie we wschodniej krainie – przestrzeni Boskiego światła.

Wymiar maryjny pojawia się w pierwotnym Karmelu w dwóch wyrazistych formach: nazwie Zakonu, oraz w propagowaniu nabożeństwa szkaplerznego. Oficjalna nazwa, zawarta w pierwszych dokumentach brzmi: bracia Najświętszej Maryi Panny, co po przybyciu do Europy, stało się przedmiotem ataków teologicznych, zwłaszcza ze strony dominikanów. Lecz nie znajdujemy w zachowanych pismach pogłębionej teologii, prezentującą Maryję jako „siostrę”.  Inne tytuły, jak Patronka, Królowa, Matka, Dziewica funkcjonują w dokumentach liturgicznych i kapitulnych Zakonu. Maryja była rozumiana jako Patrona loci (Pani, patronka miejsca) – zgodnie ze średniowiecznym obyczajem poddawania się w sevitium czy też obseqium suwerenowi przez wasala.

W XIV w. samorozumienie Zakonu przyjęło formę maksymy: Totus marianus est Carmelus, wyrażając ideę duchową, że karmelita pragnie iść do Boga przez Maryję i w Jej duchu.

Integralną częścią mariologii Karmelu jest nabożeństwo szkaplerzne, odwołujące się do wizji generała Zakonu – św. Szymona Stocka z 16 lipca 1251 roku, w której otrzymuje obietnicę nieba dla noszących szkaplerz i żyjących w duchu maryjnym. Nabożeństwo nabrało większego znaczenia dopiero w XVI w. Szkaplerz stanowi dwa kawałki materiału koloru brązowego (symbolizującego habit), powiązanych tasiemką, noszone na piersiach i plecach (od Piusa X można go zastąpić medalikiem), zwyczajowo noszony także podczas nocy. Jest to sacramentalium, tzn. znak zbawienia, jeden z nośników łaski, który potwierdza tajemnicę chrztu (jedności z Bogiem) i noszony godnie (z konkretnymi formami naśladowania czystości i pokory Maryi) chroni przed złem i wspiera na drogach zbawienia. Ze szkaplerzem związane są dwa przywileje: opieki Maryi, zwłaszcza w godzinę śmierci, oraz tzw. przywilej sobotni, o skróceniu mąk czyśćcowych po śmierci (zatwierdzony 3 marca 1322 roku przez papieża Jana XXII). Obecnie teologia szkaplerza skupia się wokół przyobleczenia w Chrystusa (por. Rz 13, 14), oraz teologii szaty (por. Ap 3, 4).

Wspólnota eremitów w góry Karmel uzyskuje status prawny (zatwierdzona regula vitae) przed rokiem 1215, co ma znaczący wpływ na późniejsze zachowanie i rozwój Zakonu. W tym właśnie czasie Sobór Laterański IV podejmuje swe decyzje. Jedną z nich było uporządkowanie podstaw prawnych funkcjonowania zakonów wobec żywiołowo rozwijającego się ruchu mendykanckiego (zakonów żebrzących). Życie zakonne ograniczono do istniejących czterech „reguł-matek”: augustiańska, benedyktyńska, bazyliańska, franciszkańska. Mimo, że podpisanie reguły przez Alberta zatwierdzało prowadzony styl życia, to jednak była to reguła o zasięgu „regionalnym” (patriarchat jerozolimski). Było to na pewno przed 1215, gdyż w drodze na sobór patriarcha zostaje zamordowany. Można zasugerować, że dzięki tej regule, życie dziesiątek o ile nie setek wspólnot eremickich w Palestynie i nie tylko zostaje uregulowanych prawnie.

Pierwotna Reguła Karmelu jest dokumentem typu epistologicznego, podobnie jak św. Augustyna czy św. Hieronima. List, jako gatunek literacki, składa się pozdrowienia (salutatio), wstęp (prologus) rozwinięcie (narratio), zakończenie (conclusio). Te wszystkie elementy znajdujemy w Regule:

– Prolog: Albert, patriarcha Kościoła Jerozolimskiego, przesyła pozdrowienie i błogosławieństwo Ducha umiłowanym eremitom, mieszkającym przy źródle Eliasza na górze Karmel;

– Wstęp: spełnienie prośby/żądania o określenie formy życia (formula vitae);

– Rozwinięcie, realizacja prośby (petitio): tekst reguł;

– Zakończenie: stwierdzenie ustanowienia formy życia.

Reguła zawiera wskazania dotyczące wyboru przeora i trzech składanych przyrzeczeń; przyjmowania miejsc na zamieszkanie; cel braci; wspólnego posiłku; władzy przeora; modlitwy; godzin kanonicznych; własności; kaplicy i kultu Bożego; kapituł i karcenia braci; postu; pracy; milczenia; pokory.  Jest w porównaniu z innymi regułami bardzo krótka i teologiczna.

II. Przekształcenie z tradycji monastycznej na zakon mendykacki

Karmel krótko cieszy się swobodą religijną. Po upływie 10-letniego pokoju wynegocjonowanego  przez Fryderyka II w 1229 roku, zaczyna się okres inwazji Saracenów, którzy skutecznie zdobywają Ziemię świętą. Pod koniec lat 30-tych zaczyna się exodus chrześcijan z Palestyny. Upadek Akry (1291), ostatecznie zamyka się rozdział karmelitański na tych ziemiach. Karmelici emigrują, zakładając nowe wspólnoty od Cypru, aż po Anglię (1242). Jednak karmelici musieli stoczyć swoisty „bój” legislacyjny o zatwierdzenie Zakonu w nowej sytuacji w Europie.

W XIII w. w Europie konsoliduje się życie miejskie, gdzie dominuje rozwój handlu i zakładanie uniwersytetów, a w Kościele stabilizuje się sytuacja nowych zakonów żebraczych, głównie franciszkanów i dominikanów. Ruch mendykancki spowodował, że przechodzi się od samotności „ustroni” do funkcjonowania w kontekście wielkomiejskim, zwłaszcza do głoszenia Ewangelii otaczającej miasta biedocie. Zakony bez rent i zabezpieczenia materialnego żyją głównie z jałmużny wiernych, co wspiera wspólnotowe świadectwo ubóstwa. Udzielanie sakramentów staje się darmowe. Nie posiadając monastycznej stabilitas loci (dozgonnej przynależności do jednego klasztoru) stają się bardziej elastyczne i mobilne w działalności pastoralnej. Oparte na idei fraternitas tworzą struktury prowincjalne czy lokalne bardziej odpowiadające potrzebom Kościoła i zadaniom ewangelizacyjnym. Wspierane przez siostry (II zakony) i świeckich (III zakony) tworzą mocne środowiska „stylu ewangelicznego”. Inny charakter klauzury niż monastyczna pozwala na pracę i przepowiadanie pośród ludu Bożego. Obecność w miastach znacznie wzmacnia wykształcenie i obecność w kulturze. Ustalenia prawne papieży pozwalają wypracować niezależność od biskupów względem przepowiadania Ewangelii i spowiedzi, budowania klasztorów i pochówku braci.

Po przybyciu do Europy zmienia się charakter Zakonu, który przyjmuje prawo nowych zakonów mendykanckich, podejmując apostolat. Dwa ważne zjawiska to klerykalizacja zakonu (wcześniej większość stanowili świeccy bracia, nieliczni kapłani byli jedynie do posługi Mszy św.), oraz potrzeba przygotowania akademickiego przyszłych kapłanów. Opór kleru diecezjalnego wobec nowych rozrastających się zakonów żebraczych spowodował, że co jakiś czas odżywały konflikty prawne i terytorialne, odwołujące się na orzeczenia Soboru z 1215 roku.

Zmiana charakteru życia z monastycznego na zakonny spowodowany był trudnościami w respektowaniu reguły pierwotnej, którą uznano jedynie za regionalną (ważną w patriarchacie jerozolimskim), oraz wypracowanym już statusem prawnym zakonów żebraczych. Kryzys w utrzymaniu istnienia zakonu pojawia się w związku z soborem liońskim w 1274 roku, gdzie w konstytucji Religionum diversitatem nimiam podtrzymano ograniczenia funkcjonujące od soboru laterańskiego IV, oraz podjęto próbę ograniczenia wpływu nowych zakonów w diecezjach, poprzez zakaz budowy nowych domów i przyjmowania nowicjuszy. Karmelici próbowali przetrwać najpierw zmieniając swą regułę (głównie poszerzając zapis co do zakładania klasztorów, zmniejszając posty i wprowadzając elementy kleryckie – np. brewiarz i działalność duszpasterską), a następnie wpisując się w nurt  wypracowany przez dominikanów i dzięki ich pomocy (poprawki kard. Hugo z St. Cher i biskupa Williama z Tortosa z 1 października 1247 roku, zatwierdzone powagą Innocentego IV). Habit koloru brązowego składa się z tuniki przepasanej pasem zwyczajowo z przypiętym różańcem, szkaplerza i kaptura. Biały płaszcz, który w swej symbolice odwołuje się do proroków i czystości Maryi, stanowi uroczysty i liturgiczny stój.

W Zakonie ujawnia się „nostalgia eremicka”, co znajduje wyraz w dziele Ignea Sagitta (Ognista strzała) Mikołaja z Narbone, generała Zakonu z lat 1266-71, które jest wołaniem o powrót na pustynię i dezaprobatą dla życia miejskiego.

W 1304 Zakon organizuje „studia generalne” w Paryżu, Tuluzie, Montpellier i Kolonii. Pod koniec XIII w. w Europie funkcjonuje około 150 klasztorów w 12 prowincjach z pierwszymi klasztorami w Cambridge (1249), Oxfordzie (1253), Paryżu (1259) i Bolonii (1260). Karmelitom ostatecznie zatwierdzono konstytucje dopiero w 1289 roku, a pełne prawa na równi z innymi zakonami,  przyznaje im papież Jan XXII w 1326 roku. W następnych dziesięcioleciach nastąpił niezwykły rozwój Zakonu. Bł. Jan Soreth (+1471) zakłada gałąź żeńską i świecki Zakon Karmelu. Podstawy prawne świeckiemu zakonowi karmelitańskiemu dał papież Mikołaj V bullą Cum nulla fidelium z 1452 r. Do najbardziej znanych dzieł tego czasu należy zaliczyć swoiste apologia tradycji karmelitańskiej: Speculum carmelitanum (1337) napisane przez Jana z Chimeneto, De institutione et peculiaribus gestis Carmelitarum (ok. 1390) napisane przez Filipa Ribot, oraz nieustalonego autorstwa Institutione primorum monachorum. Z ważnych maryjnych publikacji tego czasu należy przywołać De patronatu et patrocinio B.M.V. In dictum sibi Carmeli ordinem Arnolda Bostiusza, czy późniejszy traktat Michała od św. Augustyna (+1684) De vita mariaeformi et mariana in Maria propter Mariam (1671).

Koniec XIV i początek XV przynosi kryzys w Kościele spowodowany masowym pomorem za przyczyną czarnej ospy (1348-1350); niewolą awiniońską papieży (1378-1417) i związanym z tym bałaganem prawnym, wojną stuletnią pomiędzy Francją i Anglią (1337-1433), polemikami na uniwersytetach, które raczej nie wspierały opcji konsekrowanej. Z tych też powodów, jak i wewnętrznego osłabienia Zakonu dochodzi do złagodzenia reguły życia w 1432 roku, zatwierdzonej przez Piusa II, a następnie Sykstusa IV.

W tym czasie dochodzi do kilku prób odnowienia życia karmelitańskiego między innymi: założenie Kongregacji Mantueńskiej (1413-1783); Kongregacji Alby (1499-1599) oraz Kongregacji Monte Olivete (1516-1600). Na odnowienie życia miała wpływ działalność bł. Jan Soretha (+1471), bł. Jana Chrzciciela Mantuano (+1516), Mikołaja Audeta (+1562), czy Jana Chrzciciela Rubeo z Rawenny (+1578), jak i dekrety niektórych kapituł generalnych. Najbardziej znanymi świętą karmelitańską Dawnej Obserwancji jest mistyczka z Florencji, św. Maria Magdalena de Pazzi (+1607) oraz św. Teresa Małgorzata od Serca Jezusa (+1770). Z ostatnich osobistości, eksponowanych przez Kościół jest bł. Tytus Brandsma, ofiara Dachau.

III. Duchowość Karmelu reformowanego

Wiek XVI to budzenie się duchowe Kościoła, bogaty w reformy zakonów, które chętnie przyjmowały przydomek „bosy”, na znak odnowionego radykalizmu ewnagelicznego. Spośród nich historycznie utrzymała się przy życiu jedynie gałąź męska i żeńska Karmelu, karmelitanki i karmelici bosi, a reszta została wchłonięta przez macierzyste zakony i zgromadzenia.

Reforma zaczęła się po intensywnym życiu duchowym i mistycznym Teresy de Ahumada (1515-1582), która w wieku 20 lat wstępuje do karmelitanek w Avila. Po 27 latach życia w klasztorze Wcielenia, organizuje w 1562 roku pierwszy klasztor reformowany św. Józefa w tymże mieście, powracając do radykalizmu kontemplacyjnego ojców z Karmelu (T V 1, 2, Że 11, 4; F 14, 1; 29, 33). Tę intuicję nosiła od dziecka, bawiąc się ze swoim bratem Rodrygiem w eremitów (Ż 1, 5) i pod wpływem łask mistycznych ujawniających jednoznacznie wolę Boga w odniesieniu do reformy (Ż 32, 12).

Pisze autobiografię i szereg innych pism, które mają za zadanie wspierać duchowo reformę i jednocześnie świadczyć o wielkich dziełach Boga w jej życiu.  Zakłada na terenie Hiszpanii 16 klasztorów („gołębników” Najświętszej Maryi Panny, boskich „ustroni”), pisze Konstytucje dla sióstr, oraz organizuje męską gałąź przy pomocy św. Jana od Krzyża (+1592), który pierwotnie od karmelitów pragnął przejść do kartuzów, ale po spotkaniu z Teresą w Medina del Campo, która przedstawia mu nowy projekt życia, przyjmuje go i razem z o. Antonim Heredia, w Duruelo (niedaleko Salamanki) w 1568 rozpoczynają życie odnowionego Karmelu (F 13, 5). Odnowiony styl życia określony jest jako kontemplatywny i apostolski. Z najbardziej znaczących współtwórców nowego stylu życia należy wspomnieć o. Hieronima Graciana (+1614).

Teresa dawny charyzmat kontemplacyjny ubogaca życiem wspólnotowym i tzw. rekreacjami – czasem spędzanym wspólnie przez wspólnotę. Początkowym zamysłem Teresy była odnowa życia „dawnych ojców”, lecz trudności i konflikty w łonie Karmelu, doprowadzają do prawnego wyodrębnienia Zakonu Braci Bosych N.M.P. z Góry Karmel dnia 3 marca 1581 roku, a 1593 uzyskuje odrębność prawną. Karmelici przyjęli nazwę karmelitów dawnej obserwancji, zaś reformę nazwano – karmelitami bosymi.  Klemens VIII bullą Cum dudum z 23 marca 1594 roku i bullą Romanum Pontificem z 20 sierpnia 1603 r. stwarza podstawy prawne do zakładania świeckiego zakonu karmelitów bosych.

III.1. Struktura charyzmatu terezjańskiego

Istotą charyzmatu karmelitańsko-terezjańskiego jest poszukiwanie i osiąganie jedności, zjednoczenia z Bogiem odkrywanego w swym wnętrzu (symbol człowieka jako duchowej twierdzy). Przyjaźń z Chrystusem (św. Teresa akcentuje Jego człowieczeństwo) i służba dla Niego dokonuje się pod patronatem i w naśladowaniu Dziewicy Maryi, w tym samym sposobie życia (prostota, jedność duchowa z Synem, rozważanie słowa), i za Jej przyczyną, przez co Maryja staje się duchowym wzorcem przeżywania wiary i konsekracji.

Zjednoczenie z Bogiem jest celem wszelkich praktyk i postaw, oraz doświadczania łaski Boga. Karmel preferuje adoracyjny styl kontaktu z Bogiem, tworząc mocny nurt kontemplacyjny, rozumiany jako poznanie miłosne Boskiej obecności, oraz tworzenie klimatu życia, który czyni z kontemplacji uprzywilejowany styl (milczenie, samotność, ukrycie), co w zewnętrznym wymiarze wyraża klauzura.

W rozumieniu kontemplacji Karmel akcentuje postawę wiary, zwłaszcza jej drogę „nic” (hiszpańskie „nada” św. Jana od Krzyża), czyli pozazmysłowe, czysto duchowe podążanie do Boga w oderwaniu i duchowym oczyszczeniu zmysłów, umysłu i serca (dystans do rzeczy doczesnych i zapomnienie o sobie). Nie chodzi o oddzielenie się od stworzenia czy jego deprecjację, lecz o zaangażowanie na rzecz Boga wszystkich sił. Droga „nada” obejmuje również wolność od darów Bożych, żeby i one nie przesłaniały Stwórcy. W schemacie drogi na górę Karmel św. Jan od Krzyża szkicuje trzy drogi: dóbr materialnych, dóbr duchowych, oraz drogę „nada”. Dwie pierwsze nie prowadzą do celu, nie osiągają Boga i Jego chwały.

Dystans do rzeczy doczesnych wzmacniany jest przez ubóstwo  i samotność, która jest ważnym walorem życia duchowego (być sam wobec samego Boga). W charyzmat Karmelu wpisany jest również ideał mistyczny, który polega na przyjmowaniu bezwarunkowej i nieograniczonej Bożej miłości, która poszerza i zdobywa serce ludzkie. Dzięki temu życie staje się niejako życiem modlitwy.

Nasze powołanie zmierza do jedności z Bogiem poprzez drogę kontemplacji, połączoną nierozerwalnie z apostolatem, co przeżywane jest w braterskiej jedności wspólnot. Apostolat karmelitański obejmuje życie duchowe i życie modlitwy, można go nazwać apostolatem życia kontemplatywnego. Zajmuje się szerzeniem nabożeństwa szkaplerznego, czci do św. Józefa i Dzieciątka Jezus. Natomiast w przypadku sióstr klauzurowych (karmelitanek bosych) apostolstwo obejmuje: uświęcenie własne, zmaganie o swe synostwo, przynależność do Boga, modlitwa, przyjacielską relację z Bogiem, uwielbienie i kult, życie ofiarą, osobiste świadectwo życia.

Obok wymiaru maryjnego (w Maryi św. Teresa widzi przykład pokory, służby i słuchania Bożego słowa) podkreśla obecność w życiu duchowym św. Józefa (odkrywa postać św. Józefa dla Kościoła), któremu dedykuje praktycznie wszystkie założone przez siebie klasztory.

Za wkład w dziedzinę życia duchowego św. Teresa określana jest często jako Mater spiritualium (matka rzeczy duchowych) i otrzymuje tytuł Doktora Kościoła z rąk Pawła VI (1970).

III.2. Kluczowy problem modlitwy

Św. Teresa ubogaca ideał zawarty w regule z 1247 roku  o wymiar braterski, mistykę o wymiar teologalny, a życie duchowe o skupienie się na człowieczeństwie Chrystusa i wymiar oblubieńczy. Nabiera to konkretnego kształtu w dwóch godzinach medytacji, godzinie rekreacji wspólnotowej, oraz pozwala wypracować nową szkołę modlitwy jako przyjaźni z Bogiem. Staje się mistrzynią modlitwy, dzięki sformułowaniu, że jest to przestawanie na samotności z przyjacielem. Idea przyjaźni z Bogiem odgrywa w doktrynie Teresy pierwszorzędne znaczenie. Modlitwa jest to moim zdaniem nic innego, jak poufne i przyjacielskie z Bogiem obcowanie i wylana, po wielokroć powtarzana rozmowa z Tym, o którym wiem, że nas miłuje (Ż 8, 5).

Swoistym klejnotem modlitwy karmelitańskiej jest miłosna uwaga (atención amorosa), jak to ujmuje  św. Jan od Krzyża. W miłosnej uwadze człowiek pogrążony zostaje w wewnętrznym pokoju, ukojeniu, z miłującym sercem, bez szczegółowych rozważań, trwa przy Bogu. Dla idących tą drogą pełen miłości pokój rozlewa się coraz bardziej w ich sercu, i w sposób odczuwalny wzrasta ogólne, miłosne poznanie Boga (DGK I 13, 7). Dwa wyrażenia Teresy są istotne odnośnie do miłosnej uwagi: mirar, patrzeć z podziwem, tratar, przebywać blisko, intymnie obcować z Panem. Zarazem te określenia wyznaczają najbardziej wewnętrzną naturę medytacji karmelitańskiej.

Dla św. Jana od Krzyża medytacja posiada dwie charakterystyki, a co za tym idzie – niejako dwa stopnie. Nie mamy tu na myśli dwóch różnych form, lecz dwa „akcenty” tej samej modlitwy. Pierwszy, dokonuje się w oparciu o naturalne możliwości człowieka, jego możliwości psychiczne i duchowe w odniesieniu do skupienia, zdolności intelektualnych i wrażliwości uczuciowej. W drugim wchodzi w grę udzielanie się Boga i „duchowe pociąganie” człowieka z Jego strony.

Św. Jan od Krzyża pisze najpierw o „roz­myślaniu, które jest działaniem dyskursywnym z pomocą form, kształtów i figur utworzonych przez wspomniane zmysły. Są to rozmyślania, takie jak np. przedstawienie sobie Chrystusa na krzyżu, przy słupie kaźni lub w innej tajemnicy Jego Męki albo wyobrażenie sobie Boga w wiel­kim majestacie, siedzącego na tronie lub rozważanie i przed­stawienie sobie chwały niebieskiej jako najjaśniejszego światła itd. W podobny sposób można sobie przedstawić różne rzeczy boskie czy ludzkie, mogące być przed­mio­tem wyobraźni” (DGK II 12, 3). Św. Jan nazywa ją meditatión sensible – tłumaczona jako rozmyślanie dyskursywne, a chodzi tu o używanie wyobraźni i pojęć. „Rozum bowiem – tłumaczy nasz Autor – może pojąć tylko to, co odbiera z kształtów i wyobrażeń podpa­dają­cych pod zmysły” (DGK II 8, 4).

Celem tego pierwszego rodzaju medytacji jest „jest nabycie pewnego stopnia poznania i miłości Boga. Każ­dorazowe zaś nabywanie go przez rozmyślanie stanowi dla duszy pewien akt. A jak wiele aktów wykonywanych w odniesieniu do jakiegokolwiek przedmiotu wytwarza w duszy sprawność, tak wiele aktów tych miłosnych po­znań, jakich dusza w poszczególnych wypadkach do­świadczała, wchodzi w użycie tak ciągłe, że stają się one w niej sprawnością” (DGK II 14, 2)

Następnie św. Jan od Krzyża akcentuje rozmyślanie bardziej kontemplatywne, wsparte działaniem Ducha Świętego: „Duch bowiem tak rozumuje i mó­wi z sobą, jak jedna osoba z drugą. Chociaż bowiem sam duch jest tym, który to czyni, to jednak w tworzeniu i kształtowaniu tych myśli, słów i prawdziwych wnios­ków jest on bardzo często narzędziem wspomaganym przez Ducha Świętego. Rozmawia tu więc dusza sama z sobą jak­by z osobą trzecią. Umysł skupia się wtedy i zatapia w rze­czywistości tego, co rozważa, a Duch Boży rów­nież jednoczy się z nim w tej prawdzie, jak się to dzieje zawsze i w każdej prawdzie. Stąd też umysł, złączony w ten sposób z Duchem Bożym, z jednej prawdy, mającej łącz­ność z tym, o czym myśli, wyprowadza zarazem wnioski jedne po drugich. Zaś Duch Święty wspomaga go swym światłem i jakby otwiera bramy dla lepszego poznania” (DGK II 29, 1).

Można mówić o aktywnym poddawaniu się działaniu Ducha Świętego, które decyduje o tym, że medytacja jest rozumiana w Karmelu jako etap przejścia do modlitw bardziej kontemplatywnych.

Św. Jan nazywa tę medytację ciemną, miłosną i uciszoną, w której dusza spija mądrość, miłość i słodycz (DGK II 14, 2). Chodzi o modlitwę ogólnego miłosnego ogarnięcia (noticia amorosa), zwierającego miłość, poznanie, obecność, całkowitość, udzielanie się oraz osobowe uczestniczenie w Bogu. Nasz Autor tłumaczy: „Wówczas to, co dusza przedtem nabywała z trudem w poszczególnych poznaniach, teraz już przez używanie staje się w niej sprawnością i sub­stancją jednego ogólnego, miłosnego poznania, a nie jak przedtem, rozdzielonego i szczegółowego. Stąd, zaledwie zabierze się do modlitwy, a już, jak ten, co ma wodę blis­ko, pije w słodkości, bez trudu, nie będąc zmuszona się­gać jej przez studzienne rury dawnych rozmyślań, kształ­tów i postaci” (DGK II 14, 2).

Natomiast bł. Elżbieta od Trójcy Świętej w swej koncepcji modlitwy eksponuje ideę przenikania i zatopienia. Nasza karmelitanka pisze: „Kiedy całkowicie upodobnię się do Boskiego Wzoru (Jezusa Ukrzyżowanego), kiedy całą przeniknę w Niego a On we mnie, wtedy spełnię moje odwieczne powołanie, to, dla którego Bóg in principio i którym będę nadal żyć in aeternum, gdy zatopiona w łonie Przenajświętszej Trójcy, stanę się nieustannym uwielbieniem Jej majestatu, Laudem gloriae eius” (Ostatnie rekolekcje 1).

„Dusza, która głębią wewnętrznego wzroku we wszystkim kontempluje Boga w prostocie, która ją oddziela od wszystkich pozostałych spraw, jest duszą (resplendissante): jest ona dniem przekazującą dniowi orędzie chwały” (OR 17). Dusza taka jest weselną komnatą Boskiego Oblubieńca.

IV. Zasięg i protagoniści

Zakon zreformowany przez św. Teresę dynamicznie się rozwija: w 1628 zawiązuje się Kongregacja Hiszpańska, 1631 – Włoska, obejmująca swym zasięgiem resztę Europy, w tym również Polskę, 1766 – Francuska,  1773 – Portugalska. Pod koniec XVIII w. Zakon liczy blisko 4500 zakonników  zgromadzonych w 23 prowincjach. Obecnie Zakon obecny jest w 81 krajach świata.

Obecnie (2010) karmelici liczą 2000 członków (25 prowincji), karmelici bosi – blisko 4000 zakonników (52 prowincje z ponad 600 klasztorami), karmelitanki – 850, karmelitanki bose – ok. 13 000. Karmelici dawnej obserwancji posiadają 13 afiliowanych instytucji religijnych, Karmel bosy gromadzi we wspólnocie charyzmatu około 70. Świecki zakon karmelitów liczy szacunkowo 30 tys. członków, świeckich karmelitów bosych jest około 52 tys.

W Polsce jest obecnie karmelitów dawnej obserwancji jest prawie 70, karmelitów bosych – ponad 350, karmelitanek bosych – ponad 500, karmelitanek – brak, karmelitów bosych świeckich – ok. 1100 osób. Polscy karmelici bosi posiadają łącznie (prowincja krakowska i warszawska) 36 klasztorów (z czego 17 w  Polsce), a mniszki – 35 klasztorów. Polscy karmelici dawnej obserwancji posiadają 11 klasztorów (10 w Polsce).

Do znamienitych karmelitanek należy św. Maria Magdalena de Pazzi (+1607). Wśród najbardziej znanych karmelitanek bosych mamy św. Teresę od Dzieciątka Jezus (z Lisieux), która otrzymała w 1997 roku tytuł Doktora Kościoła, za niezwykły wpływ tzw. małej drogi na Polega ona na szczególnym typie zawierzenia typu dziecięcego, które chroni w ramionach Wszechmocnego Boga. Teresa uczy właściwie przeżywać ludzką słabość, która jest swoistym wołaniem do Boga o  interwencję. Następnie, św. Edytę Stein (Benedyktę od Krzyża) patronkę Europy, która walczy o miejsce kobiety w społeczeństwie, o uczciwe dochodzenie do prawdy, stając się w końcu ofiarą nazizmu. Następnie bł. Elżbieta od Trójcy Przenajświętszej (z Dijon), św. Teresa od Jezusa de Los Andes (pierwsza święta Chilijka), św. Maravillas od Jezusa. Natomiast wśród braci warto wspomnieć Polaków: św. Rafała Kalinowskiego, bł. Alfonsa Mazurka, oraz bł. Franciszek Palau, Herman Cohen, a wśród karmelitów: bł. Tytusa Brandsmę i błogosławionego Polaka, Pawła Hilarego Januszewskiego.

Zakon karmelitów bosych uformowany jest w trzy podstawowe gałęzie: braci, sióstr, oraz tercjarzy, czyli ludzi świeckich, którzy w swoich środowiskach chcą inspirować się, żyć duchem Karmelu. Ze statystyk wynika, że Karmel jest propozycją również dla świeckich. Wartości wymienione w charyzmacie w codzienności stają się ewangelicznym zaczynem, pomagając ludziom spotykać się z Bogiem „w szkole św. Teresy”, jak i uporać się z trudnymi sytuacjami – cierpieniem duchowym w świetle wskazówek św. Jana od Krzyża. Pomaga również ludziom wątpiącym  i zrozpaczonym wstępować na małą drogę ufności św. Teresy od Dzieciątka Jezus, zaś rozkojarzonym i roztargnionym łaską skupienia służy bł. Elżbieta od Trójcy Przenajświętszej. Jedna z członkiń świeckiego zakonu karmelitów bosych w Polsce – góralka i mistyczka z Siwcówki – Kundusia Siwiec, dziś służebnica Boża, pozostawiła spisane przez kierownika duchowego pisma o miłosierdziu Boga.

Karmel posiada duży wpływ na współczesne myślenie, szczególnie dzięki św. Janowi od Krzyża i św. Edycie Stein. Papież Jan Paweł II był pod dużym wpływem Karmelu dzięki nie tylko działalności klasztoru w Wadowicach i nabożeństwu szkaplerznemu, któremu był oddany, ale i pouczeniom sługi Bożego Jana Tyranowskiego, który wprowadził go do tajniki mistyki karmelitańskiej na początku 40-tych lat, gdy przybył na krakowskie Dębniki. Przekonującą wypowiedzią o wpływie Karmelu na  myślenie i duchowy format papieża Polaka jest fragment laudacji kard. Josefa Ratzingera, który 5 listopada 1998 r., na Papieskim Uniwersytecie „Angelicum” w Rzymie, z okazji 50. rocznicy doktoratu ks. Karola Wojtyły powiedział, że dwie kobiety należące do Zakonu Karmelitańskiego, mogą nam pomóc zrozumieć cały wymiar mądrościowy, stojący u podłoża teologicznej refleksji Papieża. Pierwsza z nich, to Teresa z Lisieux – Święta, którą on ogłosił Doktorem, a druga to Edyta Stein – pani Doktor, którą ogłosił Świętą.

M. Zawada OCD