Definicja medytacji
Tematem pracy jest medytacja, jako wyodrębniony i ściśle określony sposób modlitwy, a zatem mamy mówić o medytacji metodycznej, bardzo różnej od luźnej refleksji, czy ścisłego myślenia (np. medytacje kartezjańskie Husserla). Mówimy o wydarzeniu religijnym pomiędzy Bogiem i człowiekiem.
Należy zauważyć, że samo myślenie nie jest jeszcze modlitwą, musi poruszać serce ku Bogu, dotyczyć boskich tajemnic. Medytacja, modlitwa wewnętrzna nie jest również koncentracją na sobie, na swoich sprawach, ani na swoich stanach świadomości, ale na żywym Chrystusie. Najczęściej jest ona medytacją biblijną, ponieważ z Pisma św. czerpiemy wiedzę o Chrystusie, jest więc dogłębnym przyswojeniem sobie słowa Bożego, przeżyciem Ewangelii, tak jak mówi św. Teresa z Avila, by przeżyć jakiś szczegół z życia Chrystusa, tak jakoby się spełniał w duszy (Ż 4, 7). Celem medytacji jest poznanie i jeszcze większe umiłowanie Chrystusa.
1. Medytacja według św. Teresy od Jezusa
W Twierdzy wewnętrznej pada dokładniejsze określenie tego, co nazywamy medytacją terezjańską:
„Rozmyślaniem nazywam dłuższe nad daną prawdą zastanawianie się rozumem, co odbywa się w sposób następujący. Zaczynamy rozmyślać nad nieograniczoną wielkością łaski, jaką Bóg nam uczynił dając nam jednorodzonego Syna swego; po czym, postępując dalej, przechodzimy w myśli wszystkie tajemnice boskiego życia Jego. Albo też zaczynamy od modlitwy w Ogrojcu, i rozum, z tego punktu wychodząc, idzie za Panem bolesną drogą, aż do zawieszenia Jego na krzyżu. Albo jeszcze bierzemy jaki fragment Męki Pańskiej, na przykład pojmanie Jezusa, i przedstawiając sobie wszystkie szczegóły tej tajemnicy, zdradę Judasza, ucieczkę Apostołów i tak dalej, zastanawiamy się nad uwagami, które one nam nastręczają, nad uczuciami, które w nas wzbudzają. Jest to doskonały sposób modlitwy i wielka z niego dla duszy zasługa” (T VI, 7, 10).
W Księdze życia Teresa wyznaje: „Nie umiejąc rozmyślać rozumem, trzymałam się takiego sposobu modlitwy: starałam się przedstawiać sobie Chrystusa w swojej duszy i najlepiej – zdaje mi się – wychodziło mi rozważanie tych tajemnic, w których oglądałam Go samego. Czułam, że będąc samotny i strapiony, i jakby potrzebujący pomocy, łatwiej mnie powinien dopuścić do siebie. Takich dziecinnych myśli miewałam wiele. Szczególnie też bardzo lubiłam rozważać Jego modlitwy w Ogrójcu i chętnie Mu w niej towarzyszyłam. Rozmyślałam o pocie i o smutku, który tam cierpiał. Chętnie, gdybym mogła, otarłabym Mu ten bolesny pot. Nigdy jednak, pamiętam, nie odważyłam się na to, bo widziałam przed oczyma tyle tak ciężkich moich grzechów. Tak pozostawałam tam z konającym Zbawicielem, jak mogłam najdłużej, o ile pozwalały na to obce moje myśli i roztargnienia, bo zawsze miewałam ich wiele, na swoje udręczenie. Przez wiele lat, każdej niemal nocy przed zaśnięciem polecając Bogu swoją duszę zastanawiałam się na chwilę nad tajemnicą modlitwy w Ogrójcu. Robiłam to, zanim jeszcze zostałam zakonnicą (Ż 9, 4).
Medytacja ta posiada wyraźnie związek z osobą i życiem Jezusa Chrystusa, z Ewangelią. Osadzona jest we „wdzięczności darowania” Syna przez Ojca i jest powtarzającym się towarzyszeniem w kolejnych wydarzeniach Jego życia. Teresa mniej zwraca uwagę na inne przedmioty rozmyślań jak przyroda, natura, czy wydarzenia codzienne. Można też dostrzec sekwencję aktów: przywołanie tajemnicy, głęboki zamysł, wejście w uczucia i stany, które się budzą.
2. Medytacja według św. Jana od Krzyża
Dla św. Jana od Krzyża medytacja posiada dwie charakterystyki, a co za tym idzie – niejako dwa stopnie. Nie mamy tu na myśli dwóch różnych form, lecz dwa „akcenty” tej samej modlitwy. Pierwszy, dokonuje się w oparciu o naturalne możliwości człowieka, jego możliwości psychiczne i duchowe w odniesieniu do skupienia, zdolności intelektualnych i wrażliwości uczuciowej. W drugim wchodzi w grę udzielanie się Boga i „duchowe pociąganie” człowieka z Jego strony.
Św. Jan od Krzyża pisze najpierw o „rozmyślaniu, które jest działaniem dyskursywnym z pomocą form, kształtów i figur utworzonych przez wspomniane zmysły. Są to rozmyślania, takie jak np. przedstawienie sobie Chrystusa na krzyżu, przy słupie kaźni lub w innej tajemnicy Jego Męki albo wyobrażenie sobie Boga w wielkim majestacie, siedzącego na tronie lub rozważanie i przedstawienie sobie chwały niebieskiej jako najjaśniejszego światła itd. W podobny sposób można sobie przedstawić różne rzeczy boskie czy ludzkie, mogące być przedmiotem wyobraźni” (DGK II 12, 3). Św. Jan nazywa ją meditatión sensible – tłumaczona jako rozmyślanie dyskursywne, a chodzi tu o używanie wyobraźni i pojęć. „Rozum bowiem – tłumaczy nasz Autor – może pojąć tylko to, co odbiera z kształtów i wyobrażeń podpadających pod zmysły” (DGK II 8, 4).
Celem tego pierwszego rodzaju medytacji jest „jest nabycie pewnego stopnia poznania i miłości Boga. Każdorazowe zaś nabywanie go przez rozmyślanie stanowi dla duszy pewien akt. A jak wiele aktów wykonywanych w odniesieniu do jakiegokolwiek przedmiotu wytwarza w duszy sprawność, tak wiele aktów tych miłosnych poznań, jakich dusza w poszczególnych wypadkach doświadczała, wchodzi w użycie tak ciągłe, że stają się one w niej sprawnością” (DGK II 14, 2)
Następnie św. Jan od Krzyża akcentuje rozmyślanie bardziej kontemplatywne, wsparte działaniem Ducha Świętego: „Duch bowiem tak rozumuje i mówi z sobą, jak jedna osoba z drugą. Chociaż bowiem sam duch jest tym, który to czyni, to jednak w tworzeniu i kształtowaniu tych myśli, słów i prawdziwych wniosków jest on bardzo często narzędziem wspomaganym przez Ducha Świętego. Rozmawia tu więc dusza sama z sobą jakby z osobą trzecią. Umysł skupia się wtedy i zatapia w rzeczywistości tego, co rozważa, a Duch Boży również jednoczy się z nim w tej prawdzie, jak się to dzieje zawsze i w każdej prawdzie. Stąd też umysł, złączony w ten sposób z Duchem Bożym, z jednej prawdy, mającej łączność z tym, o czym myśli, wyprowadza zarazem wnioski jedne po drugich. Zaś Duch Święty wspomaga go swym światłem i jakby otwiera bramy dla lepszego poznania” (DGK II 29, 1).
Można mówić o aktywnym poddawaniu się działaniu Ducha Świętego, które decyduje o tym, że medytacja jest rozumiana w Karmelu jako etap przejścia do modlitw bardziej kontemplatywnych.
Św. Jan nazywa tę medytację ciemną, miłosną i uciszoną, w której dusza spija mądrość, miłość i słodycz (DGK II 14, 2). Chodzi o modlitwę ogólnego miłosnego ogarnięcia (noticia amorosa), zwierającego miłość, poznanie, obecność, całkowitość, udzielanie się oraz osobowe uczestniczenie w Bogu. Nasz Autor tłumaczy: „Wówczas to, co dusza przedtem nabywała z trudem w poszczególnych poznaniach, teraz już przez używanie staje się w niej sprawnością i substancją jednego ogólnego, miłosnego poznania, a nie jak przedtem, rozdzielonego i szczegółowego. Stąd, zaledwie zabierze się do modlitwy, a już, jak ten, co ma wodę blisko, pije w słodkości, bez trudu, nie będąc zmuszona sięgać jej przez studzienne rury dawnych rozmyślań, kształtów i postaci” (DGK II 14, 2).
O kontemplatywnym nastawieniu w medytacji decyduje tzw. atentión amorosa – miłosna uwaga, jak to wyraża św. Jan od Krzyża lub też pragnieniu ciągłego trwania w obecności Boga – deseosos de contentar, jak to ujmuje św. Teresa od Jezusa (Ż 12, 3).
Jeżeli chodzi o przybliżenie natury medytacji, najbardziej precyzyjnie należy ją określi jako pozyskiwanie „wiedzy miłosnej”. Płomień tej miłości później spala wszystko, co może oddalić od Boga.
o. M. Zawada OCD